Zingeving in het ouderenbeleid van de overheid – Gerōn

Gerōn Volume 23, Issue 4, 14 december 2021

Waartoe ben ik op aarde? Dit was de eerste vraag in de vroegere catechismus, met als antwoord “Om God te dienen en hier en in het hiernamaals gelukkig te worden”. Het antwoord is anno 2021 minder gekend, maar de vraag ‘Waartoe ben ik op aarde’ is onverminderd actueel. In dit artikel bespreek ik de rol van zingeving in het ouderenbeleid bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en hoe dit in de praktijk tot uiting komt.

Een complex begrip

De richtlijn zingeving en spiritualiteit in de palliatieve zorg hanteert de volgende definitie van zingeving: “Zingeving is de dynamische dimensie van het menselijk leven, die betrekking heeft op de manier waarop personen (individueel zowel als in gemeenschap) zin, doel en transcendentie ervaren, uitdrukken en/of zoeken en waarop zij zich verbinden met/verhouden tot het moment, zichzelf, anderen, de natuur, het betekenisvolle en/of het heilige” (IKNL, 2018). Dat is een hele mond vol. Ik heb het in een blog wel eens een stuk korter voorgesteld: zingeving is wat betekenis geeft in je leven. Zingeving wordt vaak als synoniem gezien aan spiritualiteit, maar in tegenstelling tot zingeving is spiritualiteit sterk verbonden met een religie of levensbeschouwelijke traditie. Terwijl zingeving niet per se hoeft voort te komen uit religie of levensbeschouwing, maar uit alles wat ook maar voor een persoon betekenis aan het leven geeft.

In recente jaren komt zingeving steeds prominenter als aandachtsgebied terug in het ouderenbeleid van VWS. Hoe is dat gekomen?

Aanleidingen tot zingeving in beleid

Er zijn tenminste twee aanleidingen die ertoe hebben geleid dat het begrip zingeving bij VWS is gaan leven. Een eerste algemene aanleiding om beleid te maken rond zingeving is de ontkerkelijking van de maatschappij. Mensen komen minder vaak in een kerk, voelen zich soms met meerdere tradities verbonden en zitten niet meer vast in een zuil zoals in de jaren ‘50 van de vorige eeuw. Toch zijn de belangrijke vragen in het leven niet verdwenen. Wie ben ik? Waar kom ik vandaan? Waar ga ik naartoe? Het zijn nog steeds grote en actuele vragen. Nu mensen langer thuis zijn en zingevingsvragen op blijven komen, heeft de overheid deze lacune ontdekt. Hoe kunnen burgers hierover in gesprek, hoe kunnen ze zingeving ontdekken en vormgeven? 

Een tweede, specifieke en recente aanleiding tot beleidsvorming van VWS op zingeving is het adviesrapport van de Raad voor Ouderen (RvO, 2019), dat een pleidooi bevat voor meer aandacht voor zingeving onder ouderen. In een veranderende wereld is het nodig steeds opnieuw betekenis aan het leven te kunnen geven. De situatie van ouderen is ook stevig veranderd door bijvoorbeeld de stimulans om langer thuis te wonen en het verdwijnen van verzorgingshuizen. Het rapport verbindt de thematiek van zingeving met die van eenzaamheid, die onder ouderen sterk zichtbaar wordt. Ook de relatie tussen burger en zorg wordt bekeken en de RvO adviseert om meer mensgericht te werken. In mijn werk bij Agora voor de palliatieve benadering werken we ook zo, gericht op mensen met al hun vragen en wensen in de palliatieve fase, werkend met professionals en vrijwilligers die rondom hen betrokken zijn. De mens centraal stellen, dat is waar het om gaat in een palliatieve benadering, zodat deze in al zijn fysieke, sociale, psychische en spirituele dimensies wordt aangesproken.

Geestelijke verzorging thuis

Het beleid van VWS mondt op een drietal punten uit in concrete uitvoering rondom zingeving. Allereerst heeft minister de Jonge begin 2018 met vertegenwoordigers gesproken van levensbeschouwelijke organisaties, ondersteuningsorganisaties alsook de beroepsgroep van geestelijk verzorgers (VGVZ). Dat heeft geleid tot het project Geestelijke Verzorging Thuis (GV Thuis) dat in 2019 is gestart. VWS subsidieert dit project en vanwege de Wet Langdurige Zorg (WLZ) is gekozen voor de doelgroep ouderen en kinderen of volwassenen in de palliatieve fase. Het project GV Thuis sluit daarmee aan bij ander beleid binnen VWS rond ouderen of de palliatieve zorg. 

Het project voorziet erin dat mensen thuis in gesprek kunnen met een geestelijk verzorger. Ook wordt erin voorzien dat professionals en vrijwilligers geschoold kunnen worden in zingeving en wordt deelname van geestelijk verzorgers in multidisciplinair overleg gestimuleerd. VWS heeft hiervoor een onderwijsplan goedgekeurd, waarin op tal van manieren zingeving aan de orde wordt gesteld. Voorbeelden zijn trainingen voor professionals en vrijwilligers en voor geestelijk verzorgers zelf, en het aanbieden van tools (bijvoorbeeld Zingeving in de thuiszorg; het diamantmodel) bij het werken met ouderen en in de opleiding van sociaal werkers en verpleegkundigen. Tegelijkertijd wordt de bekendheid en toegankelijkheid van GV Thuis vergroot door onder andere het beschikbaar maken van een landelijk telefoonnummer. De doelgroep van GV Thuis kan dit nummer bellen om in contact te komen met een geestelijk verzorger. Ten behoeve van de bekendheid en toegankelijkheid van GV Thuis zijn meerdere video’s ontwikkeld: vanuit de praktijk van een huisarts en POH, vanuit een burger, vanuit een wethouder als beleidsmaker en vanuit het sociaal werk (Agora, 2021).

In de praktijk komt GV Thuis in 2021 goed op stoom; inmiddels zijn er al duizenden gesprekken over zingeving bij mensen thuis gehouden. Tevens zijn er Centra voor Levensvragen opgezet, vaak vanuit de Netwerken Palliatieve Zorg, die de consulten, scholing en multidisciplinaire overleggen coördineren. Deze centra hebben een landelijke dekking; voor iedere burger die dat wenst kan de vraag om een gesprek over of anderszins hulp bij zingeving gehonoreerd worden. Voor het beleid van GV Thuis is een plan gemaakt en een stuurgroep ingericht, vertegenwoordigd door organisaties als PZNL, Agora, Fibula, Sociaal Werk Nederland en KBO-PCOB. Er is tevens een adviesraad gevormd waarin levensbeschouwelijke organisaties vertegenwoordigd zijn. De kwaliteit van de geestelijk verzorgers die ingezet worden is geborgd door het kwaliteitsregister SKGV, dat toeziet op scholing, spiritualiteit en kwaliteit van de professionals. Op die manier wordt beleid gemaakt om ouderen tegemoet te komen bij hun levensvragen.

Stimuleren van onderzoek

Er wordt ten tweede veel onderzoek rondom zingeving via ZonMw gefinancierd. Er zijn door middel van subsidies van ZonMw bijvoorbeeld onlangs acht actieonderzoeken gestart, die onder meer ervaringen ophalen bij ouders van ernstig zieke kinderen of in Rotterdam, waar de behoefte van ouderen aan zingeving wordt gepeild. Daarnaast heeft ZonMw het onderzoeksprogramma ‘Zingeving en geestelijke verzorging’ gestart. Dit najaar start een kenniswerkplaats, die moet zorgen voor een goede infrastructuur voor kennisvergaring over zingeving en geestelijke verzorging, waarbij samenwerking wordt gezocht met de beroepsgroep VGVZ en universiteiten. De kenniswerkplaats voorziet in leergemeenschappen en doet effectonderzoek, om te peilen wat het effect is van de inzet op zingeving en geestelijke verzorging bij burgers. Het beleid om zowel in de uitvoering als in onderzoek te werken aan zingeving en geestelijke verzorging bevordert de aandacht voor zingeving.

Focus op palliatieve zorg

Tenslotte is er in het beleid van VWS veel aandacht voor palliatieve zorg. In de palliatieve fase is zingeving van groot belang. Volgens Machteld Huber, voorzitter van het Instituut voor Positieve Gezondheid, is zingeving zelfs het meest essentiële onderdeel van de veerkracht van mensen. Aandacht voor zingeving in de palliatieve zorg wordt gestimuleerd via bijvoorbeeld het Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL), maar ook Agora werkt daarin nadrukkelijk mee. Agora is een organisatie die de opdracht heeft om een palliatieve benadering in zorg én het sociaal domein te bevorderen. Dit doet zij door verbindingen te leggen tussen professionals en vrijwilligers of mantelzorgers, die rondom mensen in de palliatieve fase van betekenis zijn. 

Borging zingeving in beleid en praktijk

Het beleid moet niet alleen ergens toe leiden, het is ook nodig dat het beklijft, dat er blijvend een beroep op kan worden gedaan – of in beleidsjargon: dat het geborgd wordt. Meerdere wegen worden daartoe bewandeld. De kenniswerkplaats heeft als een van de opdrachten om na te denken over een infrastructuur waarin kennis kan worden geborgd. Eén manier om kennis over zingeving te borgen zou zijn in een expertisecentrum, dat in een advies aan VWS is beschreven. Zo’n expertisecentrum kan naast de borging van kennis ook functioneren als vraagbaak voor de praktijk van GV Thuis, zodat praktijk en onderzoek, vragen uit het veld en resultaten uit onderzoek op elkaar betrokken zijn. Daarnaast kunnen er aanbevelingen worden gedaan voor toekomstig onderzoek. Tenslotte wordt ook onderzocht of een wettelijke borging van deze overheidsinspanning van GV Thuis kan worden gerealiseerd. De financiering van GV Thuis komt nu vanuit de Wet Langdurige Zorg. De keuze voor de WLZ heeft ertoe geleid dat de doelgroep van GV Thuis verbonden is met ouderen en kinderen of volwassenen in de palliatieve fase. Dat is beslist een goed begin. Maar tegelijkertijd is er het besef dat zingeving en geestelijke verzorging niet aan leeftijd of ziekte gebonden zijn. Daarom zijn er ook wensen om te zien of er financiering voor zingeving vanuit de ZVW en de WMO kan komen. Zo blijft er genoeg om over na te denken voor de toekomst. In elk geval is een beweging in gang gezet, waar de overheid de burger uitdrukkelijk tegemoet komt in zijn of haar levensvragen. Daar zijn veel mensen mee geholpen.

Literatuurlijst Rijksoverheid (2019). Advies Raad van Ouderen over zingeving.
• Rijksoverheid (2021). Voor goed sterven – het gesprek over de laatste levensfase.
• Movisie (2017). Themakaart Zingeving.
• IKNL (2018) Richtlijn zingeving en spiritualiteit in de palliatieve fase
• Zingeving en geestelijke verzorging in de praktijk

Lees hier het originele artikel van Gerōn. Auteur: Guido Schürmann