Impressie van een symposium vol inspiratie, tools, onderzoeksresultaten, inzichten, ontmoetingen en tips

Zingeving een belangrijke dimensie voor brede groep zorgverleners

30 april 2024

Zingeving is hip, aldus woordartiest Tim Lenders in zijn wrap-up aan het einde van het symposium Zingeving in de spreekkamer | Diversiteit in verbinding, op 16 april in Ede. De grote belangstelling voor het symposium en de brede variatie in deelnemers geeft aan dat zingeving een belangrijke dimensie is voor professionals in zorg en welzijn. Van artsen en geestelijk verzorgers tot bestuurders, verpleegkundigen, beleidsmakers en welzijnswerkers. Werkzaam binnen ziekenhuizen, eigen praktijken, verpleeghuizen, hospices en in de wijk.

De deelnemers beleefden in Ede een dag vol inspiratie, informatie, tools, onderzoeksresultaten, mooie inzichten, fijne ontmoetingen en tips. En dat in een prima sfeer, met veel interactie en ook humor. Vooral de ontmoeting met professionals uit andere disciplines en sectoren werd zeer gewaardeerd. In de interactieve deelsessies en ook tijdens de pauzes gingen deelnemers intensief met elkaar in gesprek om ervaringen uit te wisselen en dilemma’s te bespreken op het vlak van zingeving, ethiek en spirituele zorg.

Wrap-up

Woordkunstenaar Tim Lenders gaf aan het einde van de dag op heel eigen wijze een wrap-up-van-de -dag. Bekijk zijn voordracht.

Ethiek, waarden en normen

Rozemarijn van Bruchem-Visser trapte het symposium af met een boeiend inkijkje in de geschiedenis van ethiek binnen de zorg. Ze illustreerde het verband tussen waarden en normen en daarmee ook hoe ethische en morele dilemma’s kunnen ontstaan. ‘Waarden zijn de fundamenten van de normen. Normen zorgen dat je kunt doen wat de waarden zeggen.’ Ter illustratie: Als veiligheid een waarde is, dan is het dragen van een autogordel en je houden aan de limiet van 50 km/u binnen de bebouwde kom, de norm.

Moreel dilemma
Je kunt beter discussiëren over normen dan over waarden, aldus Rozemarijn. Niemand is tegen veiligheid, maar hoe je dat wilt invullen of beleeft, kan heel divers zijn. ‘Als normen botsen, kom je er wel uit’, aldus Rozemarijn. ‘Bij botsende waarden heb je een moreel dilemma. Een moreel dilemma kent geen goede oplossing. Elke keuze gaat ten kosten van een andere waarde.’

‘Ethiek is een reflectie op de moraal‘, aldus Rozemarijn. Ze verschillen om diverse redenen per land, maar ook binnen één land en zelfs binnen groepen zie je verschillen. Denk aan religieuze stromingen binnen één geloof.

De waarde van lijden

Hoe botsende waarden kunnen leiden tot morele dilemma’s, werd duidelijk in de deelsessie van geestelijk verzorgster Saïda Aoulad Baktit en arts Onur Kenç over het verbeteren van de communicatie met patiënten met een Islamitische achtergrond. Bijvoorbeeld als er verschillende waarden gehecht worden aan lijden. Deze verschillen kunnen zorgprofessionals ervaren bij hun zorg voor Moslimpatiënten. Ook binnen de Moslimgemeenschap zelf wordt er niet eenduidig over gedacht. ‘Het is ook niet gemakkelijk’, gaven Saïda en Onur toe. ‘Er zijn Moslims die vinden dat alles van Allah komt: gezondheid en ook ziekte. Voor hen is lijden zingeving. Er zijn verschillende stromingen binnen de Islam en zelfs binnen families kunnen meningen en visies verschillen.’ Hoe kom je erachter wat jouw Moslimpatiënt wil en denkt? Zeker als de familie constant aanwezig is om hun geliefde te beschermen en zij de diagnose of prognose niet willen vertellen omdat de patiënt ‘het recht op hoop’ heeft, is dat lastig.
Enkele inzichten en tips van Saïda en Onur:

• Vergeet de patiënt zelf niet! Ook in de thuissituatie.
• Neem je verantwoordelijkheid en regie als zorgprofessional en ga in gesprek om te achterhalen wat de patiënt wil. Bespreek wat de grenzen zijn van wat iemand wil weten over diagnoses en prognoses, bijvoorbeeld tijdens 1-op-1 zorgmomenten.
• Het helpt als je vertelt dat je geheimhoudingsplicht hebt. ‘Dit blijft tussen ons. Ik ben er voor u.’
• Vraag zo mogelijk de patiënt zelf, als de familie er niet bij is, wie hij of zij als vertegenwoordiger wil.
• Is er sprake van een wilsonbekwaam persoon, vraag dan direct bij de intake wie de gespreksleider is binnen hun familiesysteem. Dat is meteen ook je contactpersoon.
• De gespreksleider is in principe degene met de beste relatie met de patiënt.
• Is er sprake van een verschil in visie binnen de familie, ga dan niet in discussie met de familie. Leg het probleem bij de familie neer en geef hen een deadline, omdat je anders niet goed voor hun geliefde kunt zorgen.
• In het uiterste geval kun je benoemen dat je anders een rechter laat beslissen.
• Als je familieleden laat tolken bestaat het risico dat ze de boodschap filteren of afzwakken. Gebruik daarom de tolkentelefoon en vertel dat dit standaard protocol is binnen jouw organisatie.

Stoel

‘Het belangrijkste instrument van een arts is een stoel.’
Deze opmerkijle uitspraak kwam van Jacqueline van Meurs, die samen met Yvonne Engels een lezing verzorgde over SVP – het Signaleren en Verkennen van zingevingsvragen en dit Proactief integreren in de zorgplanning. ‘Ga zitten en luisteren’, was het advies van Jacqueline. ‘In plaats van staand te vragen: hoe is het met u? Als zorgprofessional ben je expert, maar de patiënt, en de naasten, zijn expert op wat hen écht bezighoudt en wat de wensen zijn. Door samen te acteren kun je optimale keuzes maken.’
Voor haar promotieonderzoek volgde Jacqueline artsen en verpleegkundigen bij hun gesprekken met patiënten. Ze zag dat er nauwelijks werd ingegaan op zingevingsvragen en -signalen of dat de vragen en signalen niet als zodanig werden herkend. Huisartsen deden dit beduidend beter.

Jacqueline van Meurs:
‘Het belangrijkste instrument van een arts is een stoel.‘

Enkele inzichten en tips van Jacqueline en Yvonne bij het signaleren en verkennen van zingevingsvragen:

• Een consult waar je zingevingsvragen bespreekt, kost niet meer dan tijd dan een ander consult;
• Hummen of de laatste zin herhalen nodigt patiënten uit hun verhaal te vertellen;
• Het helpt niet om extra medische informatie te geven bij patiënten die zorgen of emoties uiten (hoe goed bedoeld ook);
• Je mist veel over de échte behoeftes van patiënten en naasten als je alleen naar fysieke behoeftes kijkt;
• Wees alert op signalen: patiënten verhullen hun vragen en emoties vaak omdat ze de dokter niet willen ‘lastigvallen’;
• Als je zingevingsvragen herkent is het nodig die signalen verder te verkennen en deze niet zelf te interpreteren;
• Draag informatie over zingevingskwesties bij een patiënt over aan collega’s, meld ze in het dossier met daarbij ook de mogelijke gevolgen voor de zorgverlening.

Diversiteit

De beleving van zingeving kan voor sommige groepen mensen anders liggen of er kunnen aandachtspunten zijn rond sensitieve communicatie, zoals ook bleek bij de deelsessie over communiceren met Moslimpatiënten. Als je die aandachtspunten kent, kun je beter in verbinding komen met die ander, aldus Karin Pool, longarts en medeoprichter van Roze in wit. Ze gaf samen met basisarts Flori Sintenie, medeoprichter en bestuurslid van Treat it Queer, de lezing Zingeving in alle kleuren van de regenboog waar aandacht voor de LHBTQI+ gemeenschap centraal stond.

Niet anders
De medische zorg voor iemand uit de LHBTQI+ gemeenschap is in principe niet anders dan bij andere patiënten. ‘Je wijkt alleen af van de genderidentiteit die deze persoon aangeeft als dat medisch noodzakelijk is’, aldus Karin en Flori. Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn bij hartproblemen, omdat een mannenhart verschilt van een vrouwenhart en je andere waardes als uitgangspunt hebt. Maar ze waarschuwden ervoor dat door hormoongebruik die waardes ook kunnen mee veranderen. ‘Verdiep je in de voorgeschiedenis’, was het advies. ‘En leg uit waarom je bepaalde dingen gaat doen bij een lichamelijk onderzoek. Dit is overigens goed bij élke patiënt.’

Veiligheid en respect
‘Het gaat om respect en veiligheid. En je mag best fouten maken bij de juiste aanspreektitel of als je een keer niet weet hoe je moet reageren als je iets onverwachts tegenkomt bij een lichamelijk onderzoek. Want niet iedereen is even ver met zijn of haar transitie. Maar wees dan open en geef aan: dit wist ik niet. Wees respectvol en bereid te leren. Dat biedt openingen voor een gesprek.’

Mijn vader gaf me de meest waardevolle tip: Je kunt goed ouwehoeren, maar probeer ook te luisteren

Pieter Barnhoorn

Zelf aan de slag

In de diverse deelsessies kregen deelnemers diverse methodes en tools aangereikt om zelf meer of beter aan de slag te kunnen gaan met de dimensie zingeving. Of, zoals Karin Pool in haar inleidende praatje zei: ‘Om meer empowerment te krijgen en je hopelijk te helpen de magie van de dimensie zingeving te ervaren.’ Ze schetste daarbij hoe ze in de kaderopleiding palliatieve zorg nieuwe inzichten kreeg over zingeving. Van daaruit durfde ze meer met zingeving te doen. Nu is het voor haar de belangrijkste dimensie in haar werk.
Er was aandacht voor zingeving in MDO-besprekingen, in het Moreel beraad, middels motiverende gesprekstechnieken, vanuit de Richtlijn Zingeving en Spiritualiteit en in contact met diverse doelgroepen. Er werden diverse tools en methodieken aangereikt om zingeving methodisch te bespreken in je team of met patiënten, om zingevingsvragen te signaleren en te bespreken hoe er mee om te gaan. Er was veel ruimte voor het bespreken van cases en dilemma’s en ook het delen van persoonlijke worstelingen met moeilijke keuzes in het werk. Er werd samen geoefend met de tools en methodieken.

Er zijn en de tijd nemen; dan doe je al gauw genoeg wat op dat moment mogelijk is

Jan Berkvens

Zorg voor de zorgverleners

‘Heb ook aandacht voor jouw collega’s. Zij kunnen ook van slag raken. Daar mag meer aandacht voor zijn.’ Met deze hartenkreet sloot Rozemarijn van Bruchem haar lezing in de ochtend af. Ze gaf daarmee erkenning aan de emoties, worstelingen en twijfels die zorgprofessionals kunnen hebben in hun werk.
Huisarts Jaap Schuurmans en Hoogleraar zingeving in de gezondheidszorg Yvonne Engels hadden in hun deelsessie over Geestelijke verzorging van en voor het eerste lijn huisartsenteam oog voor het geestelijk welzijn van de zorgprofessional. Ze gingen in op de rol die een geestelijk verzorger kan spelen bij de door huisartsen en specialisten ouderengeneeskunde ‘ervaren druk’ bij ethische en zingevingsvragen rondom het levenseinde. Bijvoorbeeld bij een verzoek om euthanasie bij dementie. Geestelijk verzorgers worden meestal ingezet bij de ondersteuning van patiënten en naasten, maar kunnen ook een coachende rol vervullen voor de (huis)artsen zelf, bleek uit hun voorbeelden. Ze gaven aan dat het ook zinvol kan zijn om geestelijk verzorgers te vragen aan te sluiten bij de PATZ-groepen.
Ook Marije Stegenga stond stil bij het welzijn van zorgmedewerkers in haar deelsessie over het Moreel beraad: met collega’s in gesprek over morele dilemma’s. ‘Je kunt als zorgprofessional morele stress ervaren als je zorg verleent, of moet verlenen, die onder jouw professionele standaard blijft omdat de patiënt dat zo wil’, zei ze. ‘Je kunt als team lijden onder het lijden van een patiënt.’

Presentaties van de sprekers

De volgende presentaties zijn vrijgegeven door de sprekers.
Plenaire lezingen
• Rozemarijn van Bruchem-Visser: Ethische dilemma’s – dagelijkse kost in de medische praktijk
• Yvonne Engels en Jacqueline van Meurs: SVP – Signaleren en Verkennen van zingevingsvragen en dit Proactief integreren in de zorgplanning
• Pieter Barnhoorn: Zingeving in de spreekkamer van de huisarts

Deelsessies
• 1-1 – Marie-José Gijsberts en Jan Berkvens: 1000 manieren om vredig te sterven: zingeving en diversiteit in de hospicezorg
• 1-2 – Karin Pool en Flori Sintenie: Zingeving in alle kleuren van de regenboog
• 1-3- Jacqueline van Meurs en Carel Veldhoven: De dimensie zingeving tijdens het MDO
• 1-4 – Niecky Fruneaux en Nico van der Leer: Aandacht voor zingeving in het verpleeghuis: hoe train je de zorgprofessionals?
• 2-6 – Saïda Aoulad Baktit en Onur Kenç: Waarden en woorden: hoe communiceer je makkelijker met patiënten met een Islamitische achtergrond?
• 2-7 – Nico van der Leer: De A van Aandacht is inclusief, de B van Begeleiding is divers: over toepasbare handvatten vanuit de richtlijn Zingeving en spiritualiteit
• 2-8 – Aliza Damsma-Bakker: Zingevingsgerichte Motiverende Gespreksvoering; praten als er weinig woorden zijn
• 2-9 – Marije Stegenga: Moreel beraad: met collega’s in gesprek over morele dilemma’s

Meer informatie over de sprekers