Impressieverslag masterclass De sociaal-maatschappelijke positie van geestelijke verzorging en zingeving

Zo wordt geestelijke verzorging duidelijk zichtbaar
in de maatschappij

10 december 2024

Op 26 november 2024 was het tijd voor de laatste in de serie masterclasses rond zingeving van dit najaar. Het was alweer de 15e sinds 2022! In verschillende voorgaande edities kwam goed naar voren wat de geestelijk verzorger kan betekenen voor individuele doelgroepen. Maar hoe zit het met de rol van geestelijke verzorging binnen de maatschappij als geheel? Die vraag stond centraal in deze prikkelende masterclass. En ook: hoe geef je die rol met elkaar vorm?

‘Zin is in’, zo vertelde Hanneke Muthert, hoogleraar godsdienstpsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze verwees ter illustratie naar een recent onderzoek door Ipsos in opdracht van de Universiteit Amsterdam en de Trouw, waaruit blijkt dat 7 van de 10 Nederlanders zoeken naar zin. De onderzoekers delen de samenleving in minimaal zes soorten ‘zingevingszoekers’ in, ging Hanneke verder. ‘Zichtbaar maken dat mensen verschillen in wat ze belangrijk vinden rond zingeving, en die verschillen zichtbaar maken maakt het begrip minder vaag. Dat kan helpen bij de maatschappelijke positionering van het thema zingeving. En daarmee misschien indirect ook aan wat een geestelijk verzorger bij kan dragen. Want daar is nog werk aan de winkel. Ook al zijn er veel mooie initiatieven op lokaal niveau, zoals in de aardbevingsregio, de beroepsgroep is nog lang niet altijd een herkenbare partner bij maatschappelijke vraagstukken.’

Nieuwsgierigheid en eigenheid
Om te ontdekken hoe die herkenbaarheid groter kan worden, organiseerde de commissie wetenschap van de VGVZ onlangs een symposium rond zes voorbeeldpraktijken. Daar zagen ze dat de vormgeving van initiatieven met betrekking tot geestelijke verzorging sterk persoons- en context afhankelijk worden ingezet met niet altijd even sterke lijntjes naar maatschappelijke partners.

Daarnaast verkende Hanneke met partners binnen de Kenniswerkplaats Zingeving een aantal maatschappelijke thema’s, zoals armoede en laaggeletterdheid. Hoe kunnen geestelijk verzorgers daarin een ondersteunende rol spelen? ‘Uit dat laatste onderzoek kwamen 10 belangrijke lessen naar voren, waarvan ik vooral de eerste 2 wil toelichten’, vertelde ze. Want die lessen zijn breder relevant. ‘Namelijk: beweeg naar de doelgroep toe en doe dingen samen. Vanuit ons vak zijn wij gewend om veel individueel te werken en vooral om iets te komen brengen. Vaak laten geestelijk verzorgers zo hun eigen unieke bijdrage zien. Maar wij hebben gemerkt dat het juist heel belangrijk is om eerst aan te sluiten bij wat er al is. Hoe wordt er al over zingeving nagedacht? En welke activiteiten zijn er al? Hoe kan ik vandaaruit samenwerken? Nieuwsgierigheid kan veel opleveren’, vertelde ze. Zie het als een dans tussen aansluiten en eigenheid. Later zou de derde spreker, Ad Boogaard daaraan toevoegen: ‘Uit die luisterende houding wordt al heel goed duidelijk wat jij te brengen hebt. Namelijk ruimte voor de ander om zijn verhaal te doen. Dáár zit de meerwaarde van de geestelijk verzorger.’

In gesprek
Na afloop van Hannekes presentatie werden deelnemers uitgenodigd met elkaar in discussie te gaan over de leerpunten. Dat leverde een mooie reflectie op:
Deelnemer 1: ‘Duidelijke taal is voor ons een belangrijk leerpunt. Veel van onze flyers zijn te moeilijk – te veel tekst en te weinig makkelijke woorden.’
Deelnemer 2: ‘Setting is inderdaad belangrijk. In Limburg hangt geestelijke verzorging toch nog vaak aan de pastoor en de kerk. Dat willen we doorbreken.’

Investeren in veerkracht
Omdat geestelijk verzorgers vaak niet goed weten wat de best practices van anderen zijn, riep Hanneke de deelnemers op: ‘Lieve mensen, als je mooie voorbeelden hebt, beschrijf ze dan! Vandaag in de chat, maar gebruik ook vooral het Kennisplein Zingeving. Dat is ervoor om anderen deelgenoot te maken van jouw goede voorbeelden, en ook de valkuilen die daarbij horen.’

Dat was het startsein voor de tweede spreker, Leon Bal. Hij was uitgenodigd om te vertellen over zijn praktijk als geestelijk verzorger bij de brandweer. Als brandweerman en predikant groeide hij als vanzelf in zijn rol, en hij richt zich daarbij vooral op preventie. Hij vertelde: ‘Geestelijke verzorging, dat klinkt als een doekje voor het bloeden. Maar volgens mij gaat geestelijke verzorging ook over inspiratie, over enthousiasme, over je intrinsieke drijfveren. Daar zit de nucleaire power van de mens. Ik denk dat het veel zin heeft om daarin te investeren, zodat mensen
veerkrachtiger zijn als ze een klap krijgen van het leven. Belangrijk in een beroepsgroep waarin honderden mensen lijden aan PTSS.’

Oefenen met kwetsbaarheid
Leon lichtte traumaonderzoek toe van Miriam Lommen van de Rijksuniversiteit Groningen. Daaruit blijkt dat de betekenis die mensen aan het leven geven, een belangrijke voorspeller is of ze vatbaar zijn voor PTSS. ‘Brandweermensen zijn een hele stoere club mensen die emoties soms een beetje aan de kant zetten’, vertelde Leon. ‘Maar inmiddels zijn we zover dat we letterlijk met elkaar onze kernwaardes zitten uit te knippen en op een A3 plakken. Prachtig vind ik dat! Zo zien we van elkaar: Hoe sta je in je leven? Waar kom jij tot rust? Wat zijn je drijfveren? Collega’s maken ook een wapenschild van kernwaarden en valkuilen, dat ze bij wijze van spreken op hun borst kunnen dragen. Zo laten ze zien wie ze zijn en wat voor hen lastig is. Ik investeer veel in dit soort groepsgesprekken en -activiteiten, ook in relatie tot wat Hanneke zei over aansluiten. Bij de brandweer hebben we een sterke gezamenlijke cultuur. Wil je mensen écht helpen en sociale steun versterken, dan zul je moeten investeren op de groep. We creëren zo een basis om het gesprek over kwetsbare dingen met elkaar te verdragen en beter naar elkaar te luisteren. Dan kunnen we die kwetsbaarheid beter delen als het echt even niet goed gaat.’

Leon Bal: ‘Collega’s maken een wapenschild van kernwaarden en valkuilen, dat ze bij wijze van spreken op hun borst kunnen dragen.’

En zingeving voor ‘gewone’ beroepen?
De presentatie van Leon riep veel enthousiasme op bij deelnemers. Er was ook een vraag:
Deelnemer 1: Hoe stimuleer je aandacht voor zingeving in de meer ‘gewone’ beroepen, waar minder ingrijpende gebeurtenissen plaatsvinden?
Leon: ‘Elk bedrijf heeft kernwaarden, al is het maar ‘de vierde in de rij krijgt de boodschappen gratis’. Als geestelijk verzorger kun je die gebruiken voor een gesprek over werkbezieling.’ 
Deelnemer 2: ‘Kijk ook eens op  www.virtuesproject.nl . Deze non-profit organisatie biedt cursussen om de zingevingstaal te leren in bedrijven, op scholen en zelfs op peuterspeelzalen!’

Werk maken van suïcidepreventie
Een andere manier waarop geestelijke verzorging een rol kan hebben binnen de samenleving, kwam van Ad Boogaard, directeur van Centrum voor Levensvragen D3rde Verdieping in Arnhem. Hij vertelde hoe D3rde Verdieping bij meerdere maatschappelijke problemen in de gemeente aanhaakt. ‘In 2019 besloot de gemeente Arnhem, na een stadsgesprek georganiseerd door GroenLinks over suïcidepreventie, om werk te maken van de Landelijke Agenda Suïcidepreventie. Er kwam een kwartiermaker vanuit 113 en er werd een Suïcidepreventie-actienetwerk (Supranet) opgezet, met daarin partijen als de GGZ, het ziekenhuis en sociale wijkteams. Omdat ik vanaf het begin hierbij betrokken was, heb ik me ook als Centra voor Levensvragen aangemeld’, vertelde hij. Er bleek behoefte aan een plek waar mensen kunnen binnenlopen zonder meteen een etiket opgeplakt te krijgen. Wij hebben de rol van centrum voor suïcidepreventie op ons genomen, waarmee suïcidepreventie een vast onderdeel is geworden van de stad. We staan ook open voor naasten van mensen met suïcidegedachten en we geven ook trainingen: hoe stel je de vraag als je vermoedt dat iemand worstelt met het leven? Daarmee is D3rde Verdieping het eerste Centrum voor Levensvragen én Suïcidepreventie in ons land.

Luisteren, aansluiten en resultaten zien
De D3rde Verdieping speelde ook als eerste Centra voor Levensvragen in op de toeslagenaffaire. Ad: ‘Toen wij in 2021 hoorden dat gemeenten verantwoordelijk werden voor materiële ondersteuning van de slachtoffers, konden wij ons voorstellen dat deze mensen ook wilden praten over wat hen is aangedaan. Dus we hebben de gemeenten in onze regio benaderd voor een samenwerking. Dat startte met drie gezamenlijke informatieavonden in Arnhem, waarbij we een luisterend oor boden. We merkten dat mensen het vooral ook fijn vonden om elkaars verhaal te horen. Dus inmiddels houden we elke maand een lotgenotenavond en mensen knappen er echt van op. De psycholoog van een van de ouders zei laatst: ‘Je hebt zeker weer een lotgenotenavond gehad? Ik zie het: je zit er veel opgeruimder bij.’ Iets mooiers kan ik als geestelijk verzorger niet terug horen!’

Samenwerken aan ondersteuning voor ouders
Om geestelijke verzorging voor gedupeerden ook in andere delen van het land mogelijk te maken, rolt D3rde Verdieping de ondersteuning uit naar andere gemeenten en Centra voor Levensvragen. Middels de verspreidings- en implementatieimpuls (VIMP) van ZonMw werken zij onder meer aan een toolkit Kinderopvang Toeslagen (KOT). Hiermee kunnen ook andere Centra voor Levensvragen aan de slag. De KOT-toolkit is begin 2025 te vinden in de kennisbank van het Kennisplein Zingeving.

Groot dromen, veel bereiken

Voor extra inspiratie, sloot Ad af met een aantal van zijn persoonlijke doelen voor geestelijke verzorging.

• Geestelijke verzorging wordt net zo gewoon als fysiotherapie.
• Burgers, professionals en vrijwilligers maken gebruik van geestelijke verzorging, in werk en privé.
• Geestelijke verzorging krijgt een plek in alle (mentale) gezondheidscentra.
• Zingeving wordt een basisvak in alle opleidingen voor zorg en welzijn.
• En omgekeerd: ‘maatschappelijk ondernemen’ wordt een basisvak in de master Geestelijke Verzorging.

Verslagen masterclasses najaar 2024
Met deze zeer inspirerende editie, kwam de jaarlijkse najaarsserie masterclasses rond zingeving tot een eind. Lees ook de verslagen terug van masterclass 1 over zingeving voor kinderen en jongeren en masterclass 2 over aandacht voor zingeving in de opleiding voor zorg- en welzijnsprofessionals.
Kijk ook eens op het Kennisplein Zingeving, waar je nog veel meer inspiratie kunt opdoen en delen.

De drie masterclasses over Zingeving zijn georganiseerd door Agora en ZonMw in samenwerking met de Kenniswerkplaats Zingeving, VSCL en VGVZ.

Presentaties sprekers:

• Presentatie Guido Schürmann, Agora
• Presentatie Hanneke Muthert, Rijksuniversiteit Groningen
• Presentatie Leon Bal, Veiligheidsregio Utrecht
• Presentatie Ad Boogaard, D3rde Verdieping

Meer informatie

• Praten over levensvragen
• Artikel: Geestelijk verzorger Leon Bal bij de Veiligheidsregio Utrecht
• Artikel: Gesprek met Leon Bal en brandweervrijwilliger Arnoud van Voorst 
• Artikel: ‘Over de ruim 800 ernstig gedupeerden van de toeslagen in Arnhem’ een gesprek met Susanna Kamminga – jurist, geestelijk verzorger en eigenaar van ‘Aan de stamtafel’ en Ad Boogaard, geestelijk verzorger en directeur van ‘D3rde Verdieping’.
• Artikel: Ook de zingeving in Groningen loopt schade op door de gaswinning.
• Artikel Micro, meso en macro? Reflectie op de maatschappelijke rol van geestelijk verzorgers, Hanneke Muthert en Nienke Fortuin, Tijdschrift Geestelijke Verzorging nr 115.
• Kenniswerkplaats Zingeving: Leernetwerk Goede geestelijke verzorging in het aardbevingsgebied Groningen
• ZonMw-programma Zingeving en Geestelijke verzorging
• Centra voor Levensvragen