Zingeving in het sociaal domein: 

“Ga met elkaar om iemand heen staan” 

9 november 2021

‘Mensen op de ‘werkvloer’, dicht bij het proces, hebben de beste ideeën. Laten we luisteren naar de praktijk om hun verhaal verder te kunnen vertellen.’ Onder dit motto organiseert Agora in samenwerking met ZonMw drie masterclasses. Conclusie van de eerste masterclass, over zingeving in het sociaal domein: samenwerken is de sleutel, als professionals kun je leren van elkaar.

Vragen rond zingeving komen vaak aan de orde bij tegenslag; een wezenlijk onderdeel van het sociaal werk, merkt Nienke Kuyvenhoven. Als adjunct directeur van Sociaal Werk Nederland, de brancheorganisatie voor het sociaal werk in ons land, heeft zij goed zicht op zingeving in het sociaal domein. “Zingeving is een onderdeel van de toerusting van de sociaal werker.” Aan de andere kant ziet ze dat zinvragen vaak verstopt zijn en zich zelfs kunnen uiten als fysieke klachten. “Dan gaat het erom de vraag achter de vraag tevoorschijn te toveren en bespreekbaar te maken. Daarin kun je van betekenis zijn. Wat daarbij in de weg staat, is dat de sociaal werker niet altijd weet hoe dit aan te pakken. Daar is nog wel wat te doen.” Kuyvenhoven haalt een voorbeeld aan van hoogleraar humanistisch geestelijke verzorging prof. dr Gaby Jacobs over eenzaamheid. “Je kunt eenzaamheid bestrijden door iemand te helpen deel te nemen aan activiteiten. Maar daarmee krijgt diegene geen antwoord op existentiële levensvragen. Dat vraagt om aandacht voor iemands onderliggende verhaal.”

Goede gesprekken op belangrijke momenten in het leven over pittige levensvragen zoals ‘Welke doelen heb ik nog?’ kunnen zoveel betekenen.

Nienke Kuyvenhoven

Actieonderzoek 

Het actieonderzoek van drs Aliza Damsma en gerontoloog dr Franka Bakker aan respectievelijk VIAA en Windesheim sluit hier precies bij aan: hoe kunnen geestelijk verzorgers, sociaal werkers en vrijwilligers in het sociaal domein optimaal samen werken aan herkenning en ondersteuning van zingeving onder thuiswonende ouderen?

De eerste resultaten laten zien dat relatie en proces de meeste invloed hebben en dat die twee hand in hand gaan. Damsma: “Zingeving is een zeker fundament in het sociaal werk, maar meestal impliciet. Daardoor is het een uitdaging er praktisch handen en voeten aan te geven. Bakker wijst ook op systeemdruk die zingeving niet altijd makkelijk te verantwoorden maakt. In de samenwerking kan een spanningsveld zijn dat een eenmaal opgebouwde relatie en de vertrouwelijkheid daarvan doorverwijzing soms lastig maakt. Goede terugkoppeling blijkt een grote behoefte, zodat bijvoorbeeld de huisarts ziet wat doorverwijzing zijn patiënt heeft opgeleverd.

Persoonlijk contact blijkt de grote sleutel in de samenwerking en dat betekent ook: elkaars taal leren spreken en samen een eigen taal te ontwikkelen voor de zingevingsdimensie. Praktische gesprekstools kunnen daarbij behulpzaam zijn. De onderzoeksters hebben deze in beeld gebracht.

Zingeving is de motor onder sociaal functioneren

Dr Franka Bakker

Blij met Centra voor Levensvragen 

Een andere algemene conclusie is dat de aandacht voor zingeving in het sociaal domein groeit. Samenwerking kan ook voor verlichting zorgen, zo ziet Damsma in de praktijk. Door toerusting en scholing is er ook een goede rol weggelegd voor vrijwilligers. Kuyvenhoven: “Wij zijn blij met de Centra voor Levensvragen omdat de geestelijk verzorgers en de sociaal werkers daardoor beter kunnen samenwerken.”

Voor trage vragen is tijd én lef nodig 

Het is wel belangrijk om binnen zingeving onderscheid te maken tussen alledaagse zingevingsvragen en existentiële zingevingsvragen, geeft Guido Schürmann, beleidsadviseur bij Agora, aan. “Alleen de verschillende soorten vragen herkennen, maakt het mogelijk om de juiste taal te spreken.” Dan zijn we weer terug bij wat ook Kuyvenhoven constateert: het gaat om het stellen van de vraag achter de vraag. Een uitdagend proces want het stellen van ‘trage vragen’ kost tijd, vraagt vakmanschap, en een vertrouwensband. Damsma geeft aan dat het kennen van de juiste tools kan helpen om sneller deze vragen te stellen. Er is ook lef voor nodig om deze vragen af en toe prioriteit te geven. Schürmann: “Om met Kant te spreken: ‘Durf te vragen’ én dóór te vragen, want dat kan werelden openen.”

WMO Radar: samen betekenis geven 

Een prachtig voorbeeld van samenwerking rond zingeving door een geestelijk verzorger en een buurtcoach in de dagelijkse praktijk van een wijkcentrum is te zien in deze video ‘Zingeving in het sociaal domein – Praten over levensvragen’ van WMO Radar. Buurtcoach en projectleider Gezondheid en Welzijn bij WMO Radar, Esther de Jong-Mudde: “Het is voor mij soms lastig om vragen te stellen over bijvoorbeeld verlies. Goed dat we daar nu training in krijgen van de geestelijk verzorger. En samen te werken, want een geestelijk verzorger heeft meer tijd en de juiste expertise om in te gaan op zingevingsvragen. Geestelijk verzorger Irene van Binsbergen en projectleider ‘Het Goede Gesprek’ bij WMO Radar: “Zo sta je mét elkaar om een bewoner heen in de ondersteuning voor een zo mooi en zinvol mogelijk leven.”

[tekst gaat verder onder de video]

Samenwerking is de sleutel 

Ook uit de plenaire discussie blijkt dat samenwerking van onschatbare waarde is. Goede initiatieven worden genoemd zoals zingeving als een van de pijlers is in lifestylecenters en leefstijlgeneeskunde. Daarnaast de Luisterlijn met goed geschoolde vrijwilligers en professionals uit het sociaal domein die contact zoeken met levensbeschouwelijke organisaties, “de dominee en de pastoor”. Aandachtspunten zijn er ook, zoals dat gemeenten de waarde van zingeving nog meer gaan inzien. Kortom: er blijft werk aan de winkel om elkaar als professionals te vinden. En dat verdient zeker aanbeveling in het belang van al die mensen met latente of manifeste vragen.

Dit was een impressieverslag van de eerste Masterclass over Zingeving in het sociaal domein.  
Meer over de Masterclasses:
• Betekenisverlening voor ouders van ernstig zieke kinderen
• Zingeving in de praktijk van Praktijkondersteuner huisartsen GGZ

Masterclass terugkijken

Meer informatie over de besproken actieonderzoeken:  
• Download de presentatie van drs. Aliza Damsma Bakker en dr. Franka Bakker
• Actieonderzoek: Zinvol Samenwerken in de Thuissituatie van drs. Aliza Damsma Bakker, docent/onderzoeker R.N., MScE (Viaa, Lectoraat Zorg en Zingeving), a.damsma@viaa.nl  
• Actieonderzoek: ZINSITIEF; sensitief voor zingeving in sociaal werk van dr. Franka Bakker gezondheidswetenschapper en gerontoloog (Windesheim, associate lector ‘Goed Leven met Dementie’), contact: fc.bakker@windesheim.nl 
• Meer over het programma ‘Zingeving en Geestelijke verzorging’

Meer informatie over de Atomiumverwijzing: 
De Atomiumorganisatie (2011), Erik Koenen, uitgeverij Boom.

Verder praten of verder lezen over zingeving?

Dat kan via het Agora kanaal: De palliatieve benadering

Geestelijke Verzorging Thuis
Sinds 2019 kunnen mensen die thuis wonen ondersteuning krijgen van een geestelijk verzorger. Geestelijk verzorgers bieden professionele begeleiding bij zingeving en levensvragen. Ze bieden een luisterend oor, een troostend woord, rituelen en een goed gesprek. Een vertrouwelijk gesprek met een geestelijk verzorger kan opluchten. En hij of zij kan helpen bij het nemen van belangrijke beslissingen. Ook nemen zij deel aan multidisciplinair overleg en PaTz-groepen, en verzorgen zij onderwijs en trainingen aan professionals en vrijwilligers. Om mensen met levensvragen tijdig door te verwijzen naar een geestelijk verzorger is het belangrijk om (proactief) levensvragen te signaleren en te herkennen.

Vergoedingen
Voor onderstaande groepen wordt een aantal gesprekken met een geestelijk verzorger vergoed:
• thuiswonenden van 50 jaar en ouder
• mensen met een ongeneeslijke aandoening en hun naasten
• Gezinnen met een ernstig ziek kind (t/m 18 jaar)

Meer informatie
• Pratenoverlevensvragen.nl
• Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Nederland
• Veelgestelde vragen Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Thuis: in de media

Waar vind ik een geestelijk verzorger?
• Landelijk telefoonnummer Zingeving en Levensvragen: 085 00 43 063
• Plattegrond: Vind ondersteuning bij jou in de buurt
• Netwerk Integrale Kindzorg

Instrumenten voor professionals
• Infographic Zingevingsvragen: Bij wie kun je terecht?
• Palliatieve benadering: met wie kun je samenwerken?
• Infographic: Vier dimensies van palliatieve ondersteuning
• Zingeving in de thuissituatie
• Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging Thuis