Impressieverslag masterclass Zinnig opleiden

Meer aandacht voor zingeving in de zorgopleidingen

2 december 2024

Opleidingen zijn een geweldig en noodzakelijk startpunt om de nieuwe generatie zorg- en welzijnsprofessionals te bereiken. Wat zij tijdens hun studie leren, brengen ze als vanzelf in de praktijk. Daarom verkenden we in de serie masterclasses rond zingeving dit najaar: hoeveel aandacht wordt er besteed aan zingeving in de zorg- en welzijnsopleidingen? Wat gaat goed en wat kan beter? 

De masterclass op donderdag 14 november 2024 begon met een presentatie van Sander de Hosson, longarts, specialist in palliatieve zorg en medeoprichter van Carend. ‘Dit is voor mij een heel belangrijk onderwerp, omdat ik zelf in m’n opleiding de aandacht voor zingeving totaal heb gemist’, vertelde hij. ‘Als het over palliatieve zorg ging, hadden we het alleen maar over het lichamelijke domein. Het psychische, sociale en spirituele domein werden compleet buiten beschouwing gelaten. En volgens mij zou vooral dat laatste domein juist de kern moeten zijn van palliatieve zorg. In dit werk kom je dagelijks mensen tegen met zingevings- en levensvragen. Er zijn inmiddels wat goede nascholingen beschikbaar voor professionals, en sommige opleidingen besteden wel enige aandacht aan zingeving. Maar over de grote linie is het toch een ondergeschoven kindje, zelfs in mijn eigen organisatie’, bekende hij.

Meer aandacht voor moeilijke onderwerpen

Sander liet een filmpje zien waarin duidelijk wordt dat de dood vaak niet of te laat wordt besproken. Hij vulde aan: ‘Artsen kunnen van grote betekenis zijn om dit te veranderen. Daarom is het belangrijk dat er meer aandacht voor dit soort moeilijke onderwerpen komt, juist in onze basis- en vervolgopleidingen.’

Concrete praktijksituaties aangrijpen
Na zijn presentatie nodigde Sander de deelnemers uit om in groepjes met elkaar te bespreken: hoe kunnen we zingeving een grotere plek geven in opleidingen voor artsen en verpleegkundigen? Daar kwamen mooie suggesties uit voort. De deelnemers waren het erover eens dat zingeving structureel terug moet komen in de curricula. Een van hen bracht in: ‘Zingeving leren herkennen is vooral heel toegankelijk aan de hand van casussen. Het wordt heel tastbaar als je vanuit concrete praktijksituaties met elkaar probeert te kijken: welke vragen spelen daar?’ Iemand anders gaf aan dat de bestaande onderwijssetting heel geschikte kansen biedt: ‘Als geneeskundestudenten in de snijzaal oefenen op een overledene, gebeurt dat nu heel klinisch. Er ligt een doek over het hoofd van de persoon. Maar die momenten zijn natuurlijk perfect om even stil te staan bij de dood en wat het met je doet.’

Fundamentele leerprocessen
Deelnemer 1: ‘Zingevingsonderwijs raakt fundamenteel aan de persoonlijke ontwikkeling van studenten. Je zet een proces in gang dat je over langere tijd moet volgen.’
Deelnemer 2: ‘Daarom werken wij binnen de huisartsopleiding aan een geheel onderwijsprogramma over zingeving, samen met Centra voor Levensvragen.’

 Zingeving is van iedereen

De inbreng van de deelnemers sloot mooi aan op het verhaal van spreker Aliza Damsma, lector Zorg en Zingeving bij Hogeschool Viaa. Ook zij liet zien hoe zingeving in het werk begint op het persoonlijke vlak. ‘Laten we even helemaal teruggaan naar de basis: waar is onderwijs eigenlijk voor bedoeld? Idealiter nodigt onderwijs een student uit om zich als mens te ontwikkelen. Niet alleen als professional, maar ook als persoon, als burger, als medemens en empathisch wezen’, pleitte zij. ‘En dat leerproces begint al bij opleiders! Want pas als wij zelf goed weten wie we zijn als mens en professional, en ons goed kunnen verhouden tot anderen, kunnen we dat goed aan studenten uitdragen. Dan voel je in zo’n snijzaal vanzelf wel aan: hier moet ik even op inspelen. En zo word je als docent een rolmodel voor je studenten, laat je zien hoe het eruit kan zien om stil te staan bij zingeving en welk effect dat heeft. Op jezelf én de mensen om je heen.’

Zingeving: hoe toets je dat?
Zingeving is natuurlijk wel moeilijk te kwantificeren, vervolgde ze. ‘Hoe kun je nou weten of iemand ‘meer mens’ is geworden door jouw onderwijs? Of zich meer heeft ontwikkeld als persoon in relatie tot anderen? Dat is niet zo goed te grijpen. Daarom hebben we wat praktische hulpmiddelen ontwikkeld’, vertelde ze. Met we bedoelde ze onder meer het internationale EPICC-netwerk voor de bevordering van spirituele zorg en spirituele zorgeducatie van verpleegkundigen, verloskundigen en artsen. ‘Daarbinnen zijn vier zingevingscompetenties geformuleerd voor verpleegkundigen en verloskundigen, die met kleine aanpassingen ook voor andere disciplines goed zijn te gebruiken. Verder heeft ons lectoraat met hulp van allerlei experts uit het veld ook zingevingskwalificaties ontwikkeld. Daarmee kun je snel en simpel bepalen: wat wil je op zingevingsgebied vragen van studenten die een initiële opleiding in zorg, welzijn of geneeskunde doen? Beide zijn vrij verkrijgbaar.’

Bestaande opleidingen hbo en post-hbo
Voor studenten Hbo-V biedt het lectoraat Zorg en Zingeving de landelijke minor Aandachtsvelder Zingeving aan. Ook studenten van andere hogescholen kunnen deze minor volgen.
Hogeschool Viaa biedt samen met Carend de post-hbo-opleiding Palliatieve Zorg aan, waarin zingeving centraal naar voren komt via casuïstiek die studenten zelf inbrengen.

Voorbeelden delen en krachten bundelen
Na Aliza’s presentatie kwamen de deelnemers opnieuw bij elkaar in kleine groepjes. Ze deelden onder meer wat ze van plan zijn te implementeren en hoe, om daarin mogelijk ook samen te werken. ‘Want we hebben elkaar nodig’, merkte een geestelijk verzorger terecht op. ‘Geestelijk verzorgers hebben vaak de taak bij te dragen aan onderwijs van de spirituele dimensie binnen hun zorgorganisatie, maar in onze initiële opleidingen ontbreekt juist aan aandacht voor didactische vaardigheden.’ Aliza vulde aan: ‘Klopt, we hebben allemaal een eigen taak en verantwoordelijkheid. Ook om onze kennis te delen.’ In het kader daarvan deelde een arts zijn goede ervaring met de Schwarz Rounds, waarmee de afdeling neonatologie regelmatig reflecteert op wat ze doen en beleven. ‘Als je wekelijks met de dood van kinderen te maken hebt, is gezamenlijke reflectie heel belangrijk.’ Aliza: ‘Dit soort mooie voorbeelden zorgen ervoor dat we echt aan de slag kunnen. Het laatste wat we willen, is dat zingeving een lege term wordt. Laten we de krachten bundelen en voorbeelden met elkaar delen, bijvoorbeeld op het Kennisplein Zingeving.’

De drie masterclasses over Zingeving zijn georganiseerd Agora en ZonMw in samenwerking met de Kenniswerkplaats Zingeving, VSCL en VGVZ.

Presentaties sprekers:

• Presentatie Guido Schürmann, Agora
• Presentatie Sander de Hosson
• Presentatie Aliza Damsma

Meer informatie

• Rapport-DPH-web.pdf (viaa.nl)
• Leergang palliatieve zorg in Verpleeg – en Verzorgingshuizen
• Kenniswerkplaats zingeving (7 brancheprojecten met onderwijsmodules)
• Onderwijs en opleiding palliatieve zorg
• Onderwijsknooppunten palliatieve zorg
• Overview Zingeving en geestelijke verzorging in de thuissituatie (tab onderwijs)
• Optimaleren Onderwijs Palliatieve Zorg (O2PZ)
• Informatie over palliatieve zorg
• ZonMw-LinkedIn pagina palliatieve zorg