Terugblik: Masterclass Zin in het latere leven

Hoe vinden ouderen zingeving? En hoe ondersteun je als het niet vanzelf gaat?

24 november 2022

Veel ouderen halen voldoening uit hun sociale contacten, vrijwilligerswerk, sport, kunst en andere bronnen van zingeving. Maar niet iedereen vindt het eenvoudig om zin te ervaren in het latere leven. Met welke levensthema’s worstelen deze ouderen? Hoe herken je deze thema’s als professional? En hoe werk je effectief samen om ouderen te ondersteunen bij zingevingsvraagstukken? Daarover ging de masterclass ‘Zin in het latere leven’ op donderdag 17 november. Tijdens de interactieve middag gingen ruim 160 deelnemers aan het werk rond een inspirerende casus.

‘Joke is een vrouw van 81 jaar. Ze heeft levendige ogen en een krachtig getekend gezicht. Als ze binnenkomt, dan verandert er iets in de ruimte’, begon docent en onderzoeker aan de Hogeschool Rotterdam Susan Hupkens. Zij liet deelnemers kennismaken met Joke als een kordate vrouw die weet wat ze wil, houdt van sociale contacten en diepgang, een positieve houding heeft en graag iets betekent voor een ander. ‘Haar vitaliteit neemt iets af, maar ze kijkt graag naar wat nog wél kan. Toch heeft Joke weleens zorgen’, schetste Susan. ‘Vooral over de relatie met en tussen haar kinderen. En soms vraagt ze zich af: hoe lang kan ik nog thuis blijven wonen?’

Associate lector van Hogeschool Windesheim Franka Bakker maakte het beeld af: ‘Joke bezoekt elke week een activiteitendag van sociaal werk in haar woonplaats. Ze doet mee aan het uitgebreide aanbod van boetseerlessen, gespreksgroepen en museumbezoek, en deed ooit mee aan een project met middelbare scholieren. Zo kwam ze al eens in aanraking met Nicolette Hijweege, docent en onderzoeker op het gebied van geestelijke verzorging. Onlangs bezocht Nicolette de activiteitendag opnieuw, nu rondom ons actieonderzoek ZINSITIEF. Ze peilde de behoefte aan een gespreksgroep over levensthema’s, en Joke deed graag mee. Tijdens corona kreeg Joke ook behoefte aan een-op-eengesprekken over haar vragen en zorgen. Na goede afstemming met Joke, vond Nicolette in haar netwerk hiervoor een oplossing. Nu praat Joke af en toe met een vrijwilliger, met wie zij inmiddels een goede band heeft opgebouwd.’

Voorbeelden uit werk en privé

Met deze casus als inspiratie, gingen deelnemers in kleine groepjes aan de slag in break-outrooms. Ze brainstormden over verschillende vragen. Bijvoorbeeld: wat geeft ouderen zin in het latere leven? Op welke vlakken ervaren ouderen zingevingsproblemen? En wie zijn mogelijke partners bij het herkennen van en ondersteunen bij zingevingsvragen? Al snel was niet alleen de casus van Joke onderwerp van gesprek, maar ook de eigen ervaringen uit de werk- en privésituatie. Sommige deelnemers spraken uit jarenlange ervaring in zorg of welzijn en door hun leeftijd inmiddels ook uit persoonlijke ervaring. Anderen noemden voorbeelden van hun ouders of grootouders. Heel snel werd duidelijk: iedereen krijgt vroeg of laat met dit onderwerp te maken.

Deelnemers aan de masterclass gingen in gesprek met onderzoekers, ouderen, professionals en met elkaar. Van links naar rechts: Susan Hupkens (onderzoeker), Els Ackerman (ouderenexpert), Marie-Jeanne Boltong (ouderenexpert), Guido Schürmann (moderator masterclass en beleidsadviseur), Franka Bakker (onderzoeker), Jasper van der Horst (geestelijk verzorger), Nicolette Hijweege (docent en onderzoeker), Chantal Bogers (palliatief verpleegkundige)

Zingeving is voor iedereen anders

In lijn met de resultaten uit de actieonderzoeken ZINSITIEF en Linking-Zin, kwamen deelnemers tot de conclusie: ouderen zijn net zo verschillend als jongeren als het gaat om zinvolle invulling van hun leven. Els Ackerman die tijdens de workshop deelnam als ouderenexpert zei daarover: ‘Bij de ondersteuning moet je daarom je eigen premisses laten varen. Misschien betekent zingeving voor jou diepte en spiritualiteit, maar wil de persoon met wie je te maken hebt gewoon biljarten. Zingeving heeft soms juist te maken met de alledaagse dingen.’ Dat beaamde Susan. ‘De een haalt zingeving uit tuinieren of schilderen, de volgende uit sociaal contact of vrijwilligerswerk en een ander uit de relatie met God. Bij zingevingsproblemen moet je dus goed kijken: wat is voor deze persoon belangrijk en hoe sluit ik daarbij aan? Ook qua type ondersteuning. Gaat iemand liever aan de slag met een vrijwilliger, met een begeleider of in een groep?’

Hoe krijg je problemen boven tafel?

Net zoals bronnen van zingeving heel divers zijn, zijn zingevingsproblemen dat ook. In de Mentimeter vulden deelnemers vooral ‘weinig verbinding met anderen’, ‘niet meetellen in de maatschappij’ en ‘weinig kunnen betekenen’ in, maar ‘een gebrek aan doelen en activiteiten’ en ‘weinig moois om van te genieten’ werden ook veel genoemd. Franka presenteerde een handige tool om deze problemen boven tafel te krijgen: een set gesprekskaarten en een ansichtkaart met daarop stellingen als: ‘ik mis …’, ‘ik heb zin in …’ of ‘ik hoop op …’. Deze helpen om het gesprek op gang te brengen. Nicolette, die we eerder al tegenkwamen in de casus: ‘Wij hebben gemerkt dat gevoeligheid voor zingeving vooral belangrijk is bij mensen met wie ouderen regelmatig in contact zijn. Bijvoorbeeld verplegers en welzijnswerkers. Het is heel belangrijk dat zij die sensitiviteit ontwikkelen en erop durven te reageren. Dit soort tools maakt dat gemakkelijker.’

Zingevingsvraagstukken zijn er op allerlei gebieden. De deelnemers aan de workshop tijdens de masterclass herkenden zich in vrijwel alle opties in de Mentimeter.

Deelnemers aan de workshop hebben vooral behoefte aan nieuwe en betere samenwerking én verdere ontwikkeling van kennis en competenties.

Aandacht en ontmoeting

Die sensitiviteit is overigens niet alleen belangrijk voor verpleegkundigen, zorgenden en welzijnswerkers. In de presentatie van Franka bleek hoe groot de sociale kaart wel niet is. Huisartsen, Wmo-medewerkers, vrijwilligers, yogadocenten, dominees, kappers, schoonmakers en begrafenisondernemers: iedereen in de omgeving van de oudere kan een rol spelen bij het signaleren van zingevingsproblemen. Aandacht, de A in het ABC-model, is iets dat zij allemaal meenemen naar het werk. Zo kunnen zij helpen om begeleiding (B) en zo nodig crisisinterventie (C) in te schakelen. Geestelijk verzorger Jasper ter Horst: ‘Het is belangrijk om met elkaar in gesprek te zijn. Ik weet niet goed wat maatschappelijk werkers doen en veel mensen weten niet wat ik als geestelijk verzorger doe. Door met elkaar te praten, merk je wat je samen kunt betekenen. En niet eenmalig. Je moet elkaar blijven zien en ontmoetingen blijven organiseren om feeling met elkaar te houden.’ Ook hiervoor presenteerde Franka een tool die behulpzaam kan zijn: de Zingenda.

Gelijkwaardig menselijk contact

Marie-Jeanne Boltong, net als Els aanwezig als ouderenexpert, ging ook nog verder op het element van aandacht: ‘We leven in een snelle tijd en de verleiding is groot om in contact stiekem bezig te zijn met het volgende punt op je to-dolijst. Het is de kunst om tijd en interesse op te brengen, dan zie je veel beter wie je voor je hebt en wat die nodig heeft. Dan is er echt contact en kan ook wederkerigheid ontstaan. Want wij ouderen hebben ook veel te bieden hoor! Levenservaring en expertise, maar ook gewoon interesse. Ik wil graag weten hoe het met je zoontje is of met je moeder. Dan kan ik hopelijk ook iets voor jou betekenen en ben ik niet alleen maar een ontvanger. Dus neem gewoon dat snoepje aan, ook al houd je er eigenlijk niet van. Daarmee draag je ook al bij aan mijn zingeving.’ Die uitspraak was midden in de roos, zo bleek uit de enthousiaste reacties in de chat.

Deelnemers aan de masterclass wisselden met elkaar uit over ondersteuning bij zingeving. Enkele reacties uit de chat.

Meer weten?

Meer lezen over de actieonderzoeken ZINSITIEF en Linking-Zin, de tools en andere elementen die kunnen helpen met (ondersteuning bij) zingeving? We hebben alle informatie voor je op een rij gezet:

• Presentatie masterclass ‘Zin in het latere leven’ (pdf)
• Actieonderzoek ZINSITIEF: sensitief voor zingeving in sociaal werk
• Actieonderzoek Linking-Zin
• Resultaten en producten Actieonderzoek Linking-Zin
• Publicatie ZINSITIEF over sensitiviteit voor zingeving in de dagelijkse praktijk van het sociaal werk
• Zingenda (pdf)
• Zakkaartje (pdf)
• Overview zingeving en geestelijke verzorging in de thuissituatie
• Programma Zingeving en geestelijke verzorging

Geestelijke Verzorging Thuis
Sinds 2019 kunnen mensen die thuis wonen ondersteuning krijgen van een geestelijk verzorger. Geestelijk verzorgers bieden professionele begeleiding bij zingeving en levensvragen. Ze bieden een luisterend oor, een troostend woord, rituelen en een goed gesprek. Een vertrouwelijk gesprek met een geestelijk verzorger kan opluchten. En hij of zij kan helpen bij het nemen van belangrijke beslissingen. Ook nemen zij deel aan multidisciplinair overleg en PaTz-groepen, en verzorgen zij onderwijs en trainingen aan professionals en vrijwilligers. Om mensen met levensvragen tijdig door te verwijzen naar een geestelijk verzorger is het belangrijk om (proactief) levensvragen te signaleren en te herkennen.

Vergoedingen
Voor onderstaande groepen wordt een aantal gesprekken met een geestelijk verzorger vergoed:
• thuiswonenden van 50 jaar en ouder
• mensen met een ongeneeslijke aandoening en hun naasten
• Gezinnen met een ernstig ziek kind (t/m 18 jaar)

Meer informatie
• Pratenoverlevensvragen.nl
• Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Nederland
• Veelgestelde vragen Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Thuis: in de media

Waar vind ik een geestelijk verzorger?
• Landelijk telefoonnummer Zingeving en Levensvragen: 085 00 43 063
• Plattegrond: Vind ondersteuning bij jou in de buurt
• Netwerk Integrale Kindzorg

Instrumenten voor professionals
• Infographic Zingevingsvragen: Bij wie kun je terecht?
• Palliatieve benadering: met wie kun je samenwerken?
• Infographic: Vier dimensies van palliatieve ondersteuning
• Zingeving in de thuissituatie
• Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging Thuis

Verder praten of verder lezen over zingeving?

Dat kan via het Agora-kanaal: De palliatieve benadering.

Andere masterclasses
De online masterclass ‘Zin het latere leven’ was de tweede in een reeks van drie masterclasses in november 2022, van Agora en ZonMw. Op 10 november werd de masterclass ‘Samen zorgen voor zingeving’ gehouden en op 22 november de masterclass ‘Structuur en creativiteit als basis voor geestelijke verzorging’.