Zingevingsvragen in de huisartsenpraktijk. Hoe herken je ze en hoe ga je ermee om?

Masterclass Zingevingszorg bij huisarts en praktijkondersteuner

21 november 2023

Mensen die in de zoektocht naar zingeving vastlopen, gaan met hun klachten steeds vaker naar de huisartsenpraktijk. Hoe herken je zingevingsvragen als huisarts of praktijkondersteuner (POH)? En hoe kun je je patiënt helpen? Daarover ging de masterclass ‘Zingevingszorg bij huisarts en POH’.

De opkomst van de avondbijeenkomst op 7 november was groot. Zo’n 240 huisartsen, POH’s en geestelijk verzorgers woonden de online masterclass bij. Dat gaf impliciet al antwoord op de eerste vraag van de plenaire discussie. Namelijk: moeten we überhaupt iets met zingeving in de huisartsenpraktijk? Zeker, vonden de meeste deelnemers. Alleen al om te kunnen signaleren dat er een zingevingsvraag speelt.

Individuele en therapeutische zoektocht

Om handreikingen te doen, verduidelijkte hoogleraar Geestelijke Verzorging aan de universiteit voor Humanistiek Gaby Jacobs eerst: wat is zingeving en hoe ontstaan zingevingsvragen? ‘Waar we vroeger met onze zingevingsvragen naar de kerk gingen, is zingeving nu meer een individuele en vaak ook therapeutische zoektocht’, begon ze. ‘Zingeving is een onbewust proces dat de hele dag door plaatsvindt. Betekenis geven aan je leven op een manier die bij je past, is een proces dat meestal op de achtergrond speelt. Maar als er sprake is van een breukervaring komen thema’s als goed leven, erbij horen, verwondering, eenzaamheid, verlies of inspiratie prominenter naar voren.’

Vervolgens legde ze uit wat zo’n breukervaring inhoudt. ‘Als het vanzelfsprekende in het leven wordt doorbroken, voelen we ineens geen vaste grond meer onder de voeten. Bijvoorbeeld door iets dat ons overkomt, zoals het verlies van een dierbare, een inbraak of een natuurramp, maar ook door een zelfgekozen ervaring. Bij elke nieuwe stap die je in het leven zet, is het aftasten: ben ik op de goede weg? Is dit waar ik thuishoor? En als dat niet zo is, kun je je onthand voelen’, gaf ze aan. ‘Je bevindt je dan in een soort niemandsland. De normale manier van omgaan met het leven volstaat niet meer, maar er is ook nog geen nieuwe manier. In dat niemandsland komen er levensvragen aan de oppervlakte: wat geeft het leven (nog) zin, ben ik (wel) een goed mens, waarom overkomt mij dit, wat is mijn plek in het grotere geheel?’

Download de presentatie Het leven als labyrint van Gaby Jacobs.

Voorbij de diagnoses

Niet iedereen die kampt met zingevingsvragen, kan deze meteen plaatsen en verwoorden. Dat bleek uit het verhaal van Pieter Barnhoorn. Pieter is onderzoeker in de Kenniswerkplaats Zingeving, docent aan het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) én huisarts in Roelofarendsveen. Hij vertelde: ‘In mijn praktijk komen regelmatig mensen die praten in wat ik “therapietaal” noem. Ze hebben het over triggers en trauma’s, over een teveel aan prikkels en over grenzen die ze moeten bewaken. En dan volgen de diagnose-duidingen: ADHD, burn-out of autisme.’ Pieter legde uit dat hij vindt dat mensen zichzelf hiermee tekortdoen: je bent zó veel meer dan een diagnose. ‘Maar we zijn als maatschappij geneigd om met een medische bril te kijken’, constateerde hij. ‘En begrijp me goed, die neiging snap ik. Het lijkt heel makkelijk om van een diagnose naar een recept te gaan. Maar moeten we wel ‘gerepareerd’ willen worden? Dat denk ik eigenlijk niet.’

Pieter Barnhoorn: ‘Wat mij zo aan het hart gaat, is dat het onderliggende verhaal en bijbehorende zingevingsvragen vaak onderbelicht blijven. Moeten we niet gewoon eerst stilstaan bij vragen als: wat is er precies gebeurd? Wat betekent dit voor mij? En hoe ga ik verder, nu mijn levensverhaal een nieuwe wending neemt?’

Download de presentatie Recept voor een zingevingsprobleem? van Pieter Barnhoorn.

Ruimte maken om te zijn

Als je iemands verhaal – met veel geduld en oprechte interesse – aan het licht weet te brengen, hoe zet je dat dan om in zingevingszorg? Daarover vertelde Jos Somsen, POH-GGZ bij huisartsenpraktijk Rietkampen in Ede. ‘In het niemandsland waar Gaby Jacobs over sprak, vinden mensen het moeilijk om simpelweg te ‘zijn’. Ze willen terug naar wat was, óf zo snel mogelijk een oplossing. En daarvoor kijken ze naar jou.

De automatische reactie is om dan inderdaad in oplossingen te schieten. Maar ik denk dat het eerst belangrijk is om erkenning te bieden voor de situatie en de bijbehorende pijn. Dat je laat merken: het is oké is om het even niet te weten, je mag de tijd nemen en je bent niet alleen. Er zijn mooie filmpjes op YouTube te vinden over empathie die daarin behulpzaam kunnen zijn. En je kunt bijvoorbeeld helpen uitzoomen door te praten over de waarden die iemand heeft. Wat vindt iemand belangrijk in het leven? Zo bied je ruimte waarin de patiënt gaandeweg een nieuw zingevend perspectief kan vinden.” Jos Somsen schreef samen met Gaby Jacobs en Pieter Barnhoorn het artikel Zingevingsvragen signaleren, bespreken en begeleiden waarin meer handreikingen staan voor zingevingszorg.

Download de presentatie Begeleiding in de ’tussentijd’: Zijn en doen van Jos Somsen.

Sociale antwoorden op lichamelijke klachten

Soms ligt een zingevingsvraag erg diep verborgen. Dat bleek uit de casus die Sander de Hosson, longarts bij het Wilhelmina Ziekenhuis in Assen, had ingebracht. De lichamelijke toestand van zijn 63-jarige COPD-patiënte sprak voor zich: haar longen namen nog amper lucht op, er was allerlei uitval en haar pijnbeleving was 10 op een schaal van 10. Toen zelfs maximale pijnbestrijding niet aansloeg, besloot het palliatief team voor de zekerheid toch de 4 dimensies van palliatieve zorg onder de loep te nemen: de fysieke, psychische, sociale en zingevingsdimensie.

Op fysiek vlak was geen verbetering mogelijk, maar wellicht wel op psychisch, sociaal of zingevingsgebied? De geestelijk verzorger werd ingeschakeld en er bleek inderdaad iets te spelen. Door een groot conflict met haar dochter, mocht mevrouw in haar laatste levensfase haar kleinkinderen niet meer zien. ‘Waar doe ik het dan nog voor?’ vroeg zij zich af. Na enig aandringen, stemde de dochter in met een driegesprek met haar moeder en de geestelijk verzorger. Het gesprek verliep goed en gaf letterlijk weer lucht: de pijnbestrijding kon worden afgebouwd. Mevrouw heeft nog vier weken geleefd en kon op een betekenisvolle manier afscheid nemen van zowel haar dochter als kleinkinderen.

Download de casus van Sander de Hosson.

Het belang van geestelijk verzorgers

Aan het eind van de masterclass gingen deelnemers in groepjes in gesprek om inspiratie bij elkaar op te doen: hoe herken jij zingevingsvragen en hoe ga je daarmee om? Uit de gesprekken kwam naar voren hoe belangrijk goede samenwerking is tussen huisartsenpraktijken en geestelijk verzorgers. En ook dat patiënten vaak moeite hebben met de naam ‘geestelijk verzorger’, vanwege de religieuze bijklank.

Er werd geopperd te spreken van een zingevingscoach, zeker voor de wat jongere doelgroep. Verder ontstonden er vragen over de vergoeding van geestelijke verzorging. Gaby Jacobs kon daarop antwoorden: ‘Voor mensen boven de 50 en voor mensen in de palliatieve fase en hun naasten vergoedt het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport 5 sessies, maar veel Centra voor Levensvragen hebben ook toegang tot lokale fondsen. Het zou goed zijn als de centra hierover met elkaar in gesprek gaan en kennis uitwisselen.’ Uitwisselen werd tussen de deelnemers in ieder geval volop gedaan: huisartsen en geestelijk verzorgers vroegen elkaars contactgegevens en er ontstonden nieuwe samenwerkingen.

Meer weten?

• Download de presentatie Zingevingszorg bij huisarts en praktijkondersteuner van Guido Schürmann
• Luister naar de podcast Huisarts en Wetenschap – Zorg voor Zingeving, 4 praktische handvatten (maart 2023)
• Artikel Zingevingsvragen signaleren, bespreken en begeleiden
• Gaby Jacobs: ‘Geestelijke verzorging levert unieke bijdrage aan samenleving’
• Geestelijke verzorging helpt bij zingevingsvragen
• Bekijk de webinar over Zingeving in de psychische hulpverlening van AKWA-GGZ
• Project SamenZin samenwerkend leren over zingeving van Geestelijk Verzorgers en…
• Brancheprojecten – Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging thuis
• Video Zingeving in de huisartsenpraktijk
• Praten over levensvragen: praktijkvoorbeelden, instrumenten en artikelen

Andere masterclasses

Lees hier alles over Masterclass: Zingevingszorg in het sociaal domein van 14 november 2023