Masterclass ‘Zin in het latere leven’

Diversiteit, luisteren, maatwerk en interprofessionele samenwerking belangrijk bij zingeving ouderen

7 juli 2023

Welke zingevingsproblemen kunnen een rol spelen bij het ouder worden? Welke ondersteuning bij zingeving vinden ouderen passend en wat betekent dit voor jouw werk als professional of vrijwilliger? Hoewel ouderen over het algemeen tot de gelukkigste leeftijdsgroepen van Nederland behoren, kunnen er uitdagingen zijn in het behouden van de zin in het latere leven.

In de tweede editie van de masterclass Zin in het latere leven, die in november 2022 voor het eerst werd gehouden, gingen recent zo’n 130 professionals en vrijwilligers uit de zorg en het sociaal domein dieper op de vragen en uitdagingen in, samen met ouderen en deskundigen.

Het perspectief van de oudere

De casus van de 81-jarige Joke stond ook deze keer centraal in de masterclass, als basis voor gesprekken en vragen over zingeving. Joke werd in het eerste gedeelte van de bijeenkomst, het perspectief van de oudere, geïntroduceerd door Susan Hupkens, docent en onderzoeker aan de Hogeschool Rotterdam. Hupkens schetste Joke als een kordate vrouw met Indonesische roots, die graag iets betekent voor een ander. Ze heeft kinderen en kleinkinderen, maar de relatie met hen is niet erg goed. Ze houdt van culturele uitjes, maar wordt steeds minder vitaal en vraagt zich wel eens af: ‘Hoe lang kan ik nog thuis wonen?’ Joke heeft haar eigen kijk op zingeving: ‘Gaan staan voor wat je belangrijk vindt én een beetje geluk hebben in het leven.’
Hupkens presenteerde theoretische achtergronden en onderzoeksresultaten over zingeving bij ouderen, zoals de actieonderzoeken ZINSITIEF en Linking-Zin.

Passende ondersteuning
‘Zingeving is een opgave bij het ouder worden’, was de titel van één van de slides. Dit wetende, kunnen we ons allemaal voorbereiden op de levensvragen die in deze fase naar boven kunnen komen. Die vragen bevinden zich in alle domeinen (fysiek, sociaal, psychisch en zingeving) en kunnen heel divers zijn, bijvoorbeeld vanwege een bepaalde culturele achtergrond zoals bij Joke. De wijze waarop ouderen zelf zin vinden, is ook zeer divers. Ondersteuning bieden vraagt dan ook om rekening houden met die diversiteit en dus ook om een veelzijdig aanbod.

Wat is er volgens ouderen nodig voor het kunnen geven van passende ondersteuning?

• Eerst luisteren, de tijd nemen. Verkennen waar behoefte aan is.
• Aansluiten bij de ervaren behoefte én wijze waarop iemand zelf zin zoekt/vindt.
• Afstemmen in de relatie en wijze van ondersteunen.
• Respecteren en stimuleren eigen regie, de oudere beslist, ruimte voor uitproberen.
• Pluriform aanbod. Specifieke deskundigheid voor elke specifieke situatie. Netwerk en doorverwijzen.
• Toegankelijkheid (lokaal, financieel).
• Continuïteit en duurzaamheid.

Wat is zingeving?
Er zijn veel definities van zingeving.
Een brede definitie luidt: Zingeving is een individuele perceptie, begrip of geloof over het eigen leven en de activiteiten en de waarde die daaraan wordt toegeschreven… Zingeving gaat over engagement of de betrokkenheid bij doelen of een zingevingskader over het daarop volgende gevoel van vervulling of tevredenheid, of het gebrek daaraan. _{(Brandstätter, Baumann, Borasio& Fegg 2012)}
Het kan ook korter, zoals de definitie volgens ZonMw (2019):
‘Datgene dat je doet, denkt of gelooft om betekenis te geven aan het leven’
In de Agora-film ‘Connecting Communities – Inspirerende perspectieven op palliatieve zorg’, zijn diverse voorbeelden te zien van zingeving en de ondersteunende rol die professionals en ook vrijwilligers daarbij kunnen hebben. Geestelijk verzorger Karan Gokoel van het Centrum voor Levensvragen maakt in dat verband de toegevoegde waarde van zijn vak duidelijk in relatie tot zingevingsvragen: ‘Geestelijke verzorging is: Raad weten met wat je overkomt.’

Zingeving: ‘Datgene dat je doet, denkt
of gelooft om betekenis te geven
aan het leven‘

Break-out-rooms
In break-out rooms gingen de deelnemers tweemaal in groepjes met elkaar in gesprek.
In de eerste break-out sessie stond het perspectief van de oudere centraal. Er werd gesproken over wat zin geeft aan het leven van oudere mensen, over zingevingsproblemen bij ouderen en over de wijze waarop ouderen zelf invulling geven aan zingeving in hun leven. De antwoorden werden per groepje in aha-slides verzameld. Dat leverde het volgende op:

Wat is oud?
Dat 50-plussers in de masterclass al gerekend worden tot ‘ouderen’, leverde vragen en discussie op. ’Ik ben 58 en werk nog elke dag full time’, aldus één van de deelnemers aan de masterclass. ‘Wat is oud?’ Beleidsadviseur Guido Schürmann van Agora benadrukte dat ‘oud’ een breed begrip is. ‘Vroeger werd vaak uitgegaan van 65-plus. Maar als het gaat om zingeving houden we 50-plus aan, omdat zingeving thuis, in de vorm van Geestelijke Verzorging Thuis, beschikbaar is voor thuiswonenden vanaf 50 jaar.’ Hij gaf aan dat uit onderzoek blijkt dat zelfredzaamheid, lichamelijke beperkingen en mobiliteit niet per se leeftijdsgebonden is. In hoeverre sociaal-economische thema’s een rol kunnen spelen in je leven, is ook afhankelijk van het sociale netwerk is in de wijk waar je woont, meer dan je leeftijd.
Opvallend was dat de deskundigen meegaven dat het belangrijk is dat je je op tijd voorbereidt op het latere leven en op tijd nadenkt over hoe je die levensfase wilt invullen, zoals waar en hoe wil je wonen, red je het financieel en wie zorgt er voor je, als dat nodig is? ‘Dan begint je tweede leven’, aldus Sonja Krijgsman van KBO/OSO.
Mensen zijn nu te weinig bezig met het latere leven en dat geldt ook voor de professionals die aan de masterclass deelnamen. ‘Ik moet nog 10 jaar werken. Daar ga ik me nog niet mee bezig houden’, was één van de reacties. Een ander noemde het stigmatiserend dat je al vanaf je 50-ste verjaardag lid kunt worden van de ouderenbond KBO-PCOB.

Het perspectief van de professional

Franka Bakker, associate lector Goed Leven met Dementie aan de Hogeschool Windesheim, behandelde het perspectief van de professional. De casus van Joke werd verder uitgediept: wat kunnen we voor Joke betekenen, nu we haar iets beter kennen en met wie kunnen we daarin samenwerken?
Ze benadrukte daarbij het belang van interprofessioneel samenwerken, kennis van de sociale kaart van de regio waar je werkt en het bespreken van casussen met collega’s uit diverse domeinen, om van en met elkaar te leren.

Tools
Bakker presenteerde praktische tools voor professionals om mee aan de slag te gaan, zoals de ZINGENDA op de Kenniswerkplaats Zingeving en de Zakkaartjes Zingeving.
In de tweede break-out-sessie stond het perspectief van de professional centraal. Op de vragen, kwamen de groepjes met onderstaande antwoorden.

Terugkijken en meer weten
Bekijk de presentatie die tijdens de sessie werd gebruikt. Lees meer over de actieonderzoeken ZINSITIEF en Linking-Zin en bekijk de tools die kunnen helpen met (ondersteuning bij) zingeving:

• Presentatie masterclass ‘Zin in het latere leven’ 1 juni 2023 (pdf)
• Verslag van de eerste masterclass ‘Zin het in latere leven’, november 2022
• Actieonderzoek ZINSITIEF: sensitief voor zingeving in sociaal werk
• Actieonderzoek Linking-Zin
• Resultaten en producten Actieonderzoek Linking-Zin
• Publicatie ZINSITIEF over sensitiviteit voor zingeving in de dagelijkse praktijk van het sociaal werk
• Zingenda (pdf)
• Zakkaartje (pdf)
• Pratenoverlevensvragen.nl
• Film Connecting Communities – Inspirerende perspectieven op palliatieve zorg (Youtube)
• Overview zingeving en geestelijke verzorging in de thuissituatie
• Programma Zingeving en geestelijke verzorging

Geestelijke Verzorging Thuis
Sinds 2019 kunnen mensen die thuis wonen ondersteuning krijgen van een geestelijk verzorger. Geestelijk verzorgers bieden professionele begeleiding bij zingeving en levensvragen. Ze bieden een luisterend oor, een troostend woord, rituelen en een goed gesprek. Een vertrouwelijk gesprek met een geestelijk verzorger kan opluchten. En hij of zij kan helpen bij het nemen van belangrijke beslissingen. Ook nemen zij deel aan multidisciplinair overleg en PaTz-groepen, en verzorgen zij onderwijs en trainingen aan professionals en vrijwilligers. Om mensen met levensvragen tijdig door te verwijzen naar een geestelijk verzorger is het belangrijk om (proactief) levensvragen te signaleren en te herkennen.

Vergoedingen
Voor onderstaande groepen wordt een aantal gesprekken met een geestelijk verzorger vergoed:
• thuiswonenden van 50 jaar en ouder
• mensen met een ongeneeslijke aandoening en hun naasten
• Gezinnen met een ernstig ziek kind (t/m 18 jaar)

Meer informatie
• Pratenoverlevensvragen.nl
• Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Nederland
• Veelgestelde vragen Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Thuis: in de media

Waar vind ik een geestelijk verzorger?
• Landelijk telefoonnummer Zingeving en Levensvragen: 085 00 43 063
• Plattegrond: Vind ondersteuning bij jou in de buurt
• Netwerk Integrale Kindzorg

Instrumenten voor professionals
• Infographic Zingevingsvragen: Bij wie kun je terecht?
• Palliatieve benadering: met wie kun je samenwerken?
• Infographic: Vier dimensies van palliatieve ondersteuning