Terugblik: Masterclass Structuur en creativiteit als basis voor geestelijke verzorging

De diepte in met een nieuw gespreksmodel bij zingevingsvragen

29 november 2022

Het gespreksmodel ‘In dialoog met je levensverhaal’ geeft geestelijk verzorgers handvatten om gestructureerd te werken en creatieve werkvormen toe te passen. Geestelijk verzorgers en cliënten die het model uitprobeerden zijn overwegend positief, bleek tijdens de masterclass die Agora en ZonMw hierover op 22 november organiseerden. ‘Dit gespreksmodel kan gesprekken naar een diepere laag brengen.’

Gestructureerd werken, aan de hand van tevoren bedachte onderwerpen en oefeningen: voor veel geestelijk verzorgers is dat nog wennen. Zij laten zich bij gesprekken over zingeving vaak leiden door wat cliënten zelf aandragen. ‘Maar gestructureerd werken kan van toegevoegde waarde zijn,’ vindt promovenda Iris Wierstra van de Universiteit voor Humanistiek en Tilburg University. ‘Het actief structureren en aanbieden van onderwerpen en opdrachten geeft zowel cliënten als geestelijk verzorgers houvast en overzicht.’ Bovendien kan systematisch werken geestelijk verzorgers helpen om andere ondersteuners, zorgverleners en cliënten beter duidelijk te maken wat ze precies doen en wat dat oplevert. ‘Die vragen worden steeds vaker gesteld.’

Inleiders van de masterclass, van links naar rechts: Iris Wierstra, Anke Liefbroer, Mia Delobelle en Thijs Tromp

Levensverhaal als rode draad

Samen met Anke Liefbroer, universitair hoofddocent geestelijke verzorging van Tilburg University, ontwikkelde Iris Wierstra het gespreksmodel ‘In dialoog met je levensverhaal’. Dit model is -met subsidie van ZonMw- ontworpen voor gesprekken over zingeving met mensen met een levensduurverkortende aandoening in de palliatieve fase. Tijdens de interactieve online masterclass, waaraan ruim 85 professionals uit zorg, welzijn en geestelijke verzorging deelnamen, legden ze uit wat het model inhoudt en wat het kan opleveren.

Het model ‘In dialoog met je levensverhaal’ bestaat uit zes ontmoetingen en is ontwikkeld voor gesprekken bij mensen thuis. Het levensverhaal van de cliënt is de rode draad. ‘Uit wetenschappelijk onderzoek weten we dat het vertellen van het levensverhaal kan leiden tot meer inzicht in wie je bent als mens’, vertelde Iris. ‘Het kan ook helpen om betekenis te geven aan belangrijke levensgebeurtenissen.’

Niet alleen praten

In iedere ontmoeting staat één thema centraal, zoals identiteit, verbondenheid en relaties of bronnen van kracht en troost. ‘Die onderwerpen hebben we ook gekozen op basis van wetenschappelijk onderzoek’, legde Iris uit. ‘Het zijn belangrijke onderwerpen voor mensen in de palliatieve levensfase.’

Bijzonder aan het wetenschappelijk gevalideerde model is dat het niet alleen gaat om gesprekken. Er horen ook creatieve en lichaamsgerichte oefeningen bij, zoals meditatieoefeningen en het tekenen van een levenslijn. En ter voorbereiding op de ontmoeting over kracht en troost worden mensen uitgenodigd een voorwerp, tekst of muziekstuk uit te zoeken dat hen troost biedt in moeilijke tijden.

Iris Wierstra: ‘Lichamelijke ervaringen en de waarde van voorwerpen, muziek en verbeelding zijn nog onderbelichte aspecten van ondersteuning bij zingeving. Juist die kunnen ervoor zorgen dat mensen weer dichter bij hun gevoel komen.’

Eigen draai

In de breakout rooms oefenden de deelnemers in groepjes van twee met een meditatieoefening of het tekenen van een levenslijn. ‘Superinteressant om te werken met een levenslijn’, vertelde een geestelijk verzorger na afloop. ‘Ik heb de oefening iets veranderd, omdat mijn gesprekspartner niet direct op gang kwam. De tekening die ze daarna maakte, leverde allerlei aanknopingspunten voor een verdiepend gesprek.’ ‘Mooi om te horen’, reageerde Anke Liefbroer. ‘Ons model is geen protocol dat je rechtlijnig moet volgen. We willen geestelijk verzorgers juist uitnodigen om hun eigen draai eraan te geven.’

Meditatie

‘Een fijne oefening, maar ik zie het mezelf nog niet zo snel doen met een cliënt die ik niet goed ken’, reageerde een geestelijk verzorger die een meditatieoefening uitprobeerde. Die aarzeling kwam Anke bekend voor. Tijdens het onderzoek naar het gespreksmodel, waaraan 40 geestelijk verzorgers en 75 cliënten deelnamen, uitten veel geestelijk verzorgers soortgelijke bedenkingen over de meditatieoefeningen. ‘Past dit wel bij mijn cliënt?’ Anke: ‘Achteraf vertelden ze vaak dat het ze had verrast hoe goed die oefeningen werkten. Cliënten konden zich meer ontspannen en regelmatig hielp het ook om bij een diepere laag te komen.’

‘Toen ik mijn levenslijn zag, besefte ik dat verreweg het meeste van mijn leven gewoon goed is, eigenlijk’

Anders kijken

Uit het onderzoek blijkt dat het geestelijk welzijn toenam van cliënten die meededen met ‘In dialoog met je levensverhaal’. Hun gevoelens van angst en wanhoop werden minder. Veelgehoorde reacties: ‘Ik heb meer overzicht en inzicht gekregen.’ ‘Ik kreeg erkenning voor mijn verhaal.’ ‘Ik voel me positiever’.

Behalve de troost en steun die ze kregen van de geestelijk verzorger, gaven cliënten vaak ook aan dat de methode en de oefeningen hen geholpen hadden. Anke: ‘Een vrouw vertelde hoe het tekenen van haar levenslijn haar anders had doen kijken. Ze concludeerde: “Toen ik mijn levenslijn zag, besefte ik dat verreweg het meeste van mijn leven gewoon goed is, eigenlijk.”’

Keurslijf of extra input?

Is zo’n gespreksmodel ook niet een soort keurslijf dat geestelijk verzorgers en hun cliënten een kant opstuurt die ze misschien niet op willen? ‘Zo heb ik het niet ervaren,’ vertelde Mia Delobelle. ‘Dit model geeft juist extra input om mensen uit te dagen om naar hun situatie te kijken.’ Mia is één van de geestelijk verzorgers die deelnam aan het onderzoek. Ze begeleidde vier cliënten volgens het gespreksmodel. Tot haar verrassing gaf juist het feit dat er ergens naartoe gewerkt zou worden, inclusief huiswerkopdrachten, cliënten een stimulans om mee te werken. ‘Duidelijkheid geeft ook een gevoel van veiligheid.’

‘Ook al werk je met een model, het is belangrijk om je eigen ervaring en intuïtie te blijven gebruiken’

Keerpunt

Sommige oefeningen in het werkboek maakte Mia korter, liet ze vervallen of paste ze aan. ‘Ook als je werkt met een model, is het belangrijk om je ervaring en intuïtie te blijven gebruiken.’ Bij Bea*, een vrouw met ernstige longproblemen, die zich heel eenzaam voelde, beperkte ze de opdracht om een levenslijn te tekenen tot het markeren van lichtpuntjes. ‘Eerst was dat enorm zoeken, maar ze ontdekte er steeds meer. Dat had veel impact: ze werd blijer en kreeg meer zelfvertrouwen.’

Het was een meditatieoefening over ‘je thuis voelen’ die leidde tot een keerpunt in het traject. ‘Ik dacht eerst dat het voor Bea te zweverig zou zijn’, aldus Mia. ‘Maar tijdens die oefening zag ze opeens voor zich hoe ze haar huis fijner zou kunnen maken, zodat ze zich meer thuis zou voelen.’ Na afloop van de gesprekken ging Bea daarmee ook daadwerkelijk aan de slag, met hulp van een vrijwilliger. Mia: ‘Een enorm versterkende ervaring.’

Meer dan persoonlijke aandacht

Bijzonder hoogleraar Diaconaat Thijs Tromp, de laatste spreker, wees erop dat open gesprekken en persoonlijke aandacht niet altijd voldoende zijn om mensen op een andere, meer hoopvolle manier naar hun leven te laten kijken. ‘Zeker als je werkt met levensverhalen, is het hanteren van een duidelijke structuur erg belangrijk.’

Thijs deed promotieonderzoek naar het werken met levensverhalen van ouderen en het effect op zingeving. Ouderen die volgens een vastomlijnd plan een levensboek maakten, gingen hun leven na verloop van tijd anders waarderen: met meer verzoening, aanvaarding en hoop. Bij ouderen die alleen persoonlijke aandacht kregen bij het vertellen van hun verhaal, gebeurde dat niet. ‘Opvallend is wel, dat dit positieve effect pas na vijf maanden optrad. Het kost dus ook tijd om te komen tot herwaardering van je levensloop.’

Na afloop van de online masterclass lieten deelnemers weten de middag als ‘zingevend’ en ‘inspirerend’ te hebben ervaren. Alle deelnemers ontvingen na afloop de informatie om zelf met het gespreksmodel ‘In dialoog met je levensverhaal’ aan de slag te gaan.

* Bea is een fictieve naam

Meer weten?

• Introductie masterclass ‘Structuur en creativiteit als basis voor geestelijke verzorging’ (pdf)
• Presentatie masterclass ‘Structuur en creativiteit als basis voor geestelijke verzorging’ Iris Wierstra en Anke Liefbroer (pdf)
• Presentatie masterclass ‘Structuur en creativiteit als basis voor geestelijke verzorging: in dialoog met je levensverhaal’ – Mia Delobelle (pdf)
• Presentatie masterclass ‘Structuur en creativiteit als basis voor geestelijke verzorging: wat gestructureerd werken brengt’ – Thijs Tromp (pdf)
• Gespreksmodel: ‘In dialoog met je levensverhaal’ (pdf)
• Folder: In dialoog met je levensverhaal (pdf)
• Palliatief Landelijk Onderzoek Eerstelijns Geestelijke verzorging (PLOEG) deelproject 2: In dialoog met je levensverhaal
• Artikel (voorbereidingsliteratuur): Wierstra, I. R., Liefbroer, A. I., Post, L., Tromp, T., & Körver, J. W. G. (2021). Addressing spiritual needs in palliative care: Proposal for a narrative and interfaith spiritual care intervention for chaplaincy. Journal of Health Care Chaplaincy, 1-14.
• Zingeving in de thuissituatie (PLOEG-project)
• Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke verzorging
• Overview zingeving en geestelijke verzorging in de thuissituatie
• Programma Zingeving en geestelijke verzorging

Meer informatie
‘In dialoog met je levensverhaal’ is ontwikkeld voor geestelijke verzorging in de thuissituatie voor mensen met een levensduurverkortende aandoening en hun naasten, en mensen van 50 jaar en ouder.

Het model kan ook ingezet worden in instellingen, bij mensen die te maken krijgen met een ernstige ziekte. Het model gaat uit van zes ontmoetingen van 60 minuten. Voor thuiswonenden is het mogelijk om via een Centrum voor Levensvragen één of meer gesprekken aan te vragen. Zorgverleners kunnen ook rechtstreeks doorverwijzen naar een van de 44 landelijke centra.

Geestelijke Verzorging Thuis
Sinds 2019 kunnen mensen die thuis wonen ondersteuning krijgen van een geestelijk verzorger. Geestelijk verzorgers bieden professionele begeleiding bij zingeving en levensvragen. Ze bieden een luisterend oor, een troostend woord, rituelen en een goed gesprek. Een vertrouwelijk gesprek met een geestelijk verzorger kan opluchten. En hij of zij kan helpen bij het nemen van belangrijke beslissingen. Ook nemen zij deel aan multidisciplinair overleg en PaTz-groepen, en verzorgen zij onderwijs en trainingen aan professionals en vrijwilligers. Om mensen met levensvragen tijdig door te verwijzen naar een geestelijk verzorger is het belangrijk om (proactief) levensvragen te signaleren en te herkennen.

Vergoedingen
Voor onderstaande groepen wordt een aantal gesprekken met een geestelijk verzorger vergoed:
• thuiswonenden van 50 jaar en ouder
• mensen met een ongeneeslijke aandoening en hun naasten
• Gezinnen met een ernstig ziek kind (t/m 18 jaar)

Meer informatie
• Pratenoverlevensvragen.nl
• Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Nederland
• Veelgestelde vragen Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Thuis: in de media

Waar vind ik een geestelijk verzorger?
• Landelijk telefoonnummer Zingeving en Levensvragen: 085 00 43 063
• Plattegrond: Vind ondersteuning bij jou in de buurt
• Netwerk Integrale Kindzorg

Instrumenten voor professionals
• Infographic Zingevingsvragen: Bij wie kun je terecht?
• Palliatieve benadering: met wie kun je samenwerken?
• Infographic: Vier dimensies van palliatieve ondersteuning
• Zingeving in de thuissituatie
• Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging Thuis

Verder praten of verder lezen over zingeving?

Dat kan via het Agora-kanaal: De palliatieve benadering.

Meer masterclasses
De online masterclass ‘Structuur en creativiteit als basis voor geestelijke verzorging’ was de derde in een reeks van drie masterclasses in november 2022, van Agora en ZonMw. Op 10 november vond de masterclass ‘Samen zorgen voor zingeving’ plaats en op 17 november de masterclass ‘Zin in het latere leven’.