Terugblik webinar De Sociale Benadering Mentale Gezondheid (GEM):

‘Er is meer GGZ buiten de GGZ.’

11 april 2025

Wegens groot succes werd op 11 maart 2025 het webinar over de sociale benadering van mentale gezondheid (GEM) van 26 september 2024 herhaald. Wederom spraken Jim van Os, Michael Milo en Marian Kesler gepassioneerd en onderbouwd over de noodzaak en implementatie van deze sociale benadering. Jim begon het webinar met een uitleg over GEM. Vervolgens gingen onder leiding van Rinske Boomstra (beleidsadviseur Agora) Michael en Marian aan de hand van een tweegesprek in op hun ervaringen met GEM in de praktijk en welke uitdagingen, parels en succesfactoren zij daarbij tegenkomen.

• Jim van Os is hoogleraar Psychiatrie, voorzitter divisie Hersenen UMC Utrecht, mede initiatiefnemer van de Nieuwe ggz en Ecosysteem Mentale Gezondheid (GEM)
• Marian Kesler is strategisch adviseur bij Raedelijn en trekker van de GEM transformatie in de regio Noordwest Veluwe
• Michael Milo is Verbinder en Kwartiermaker in diverse Ecosystemen Mentale Gezondheid en mede-initiatiefnemer de Nieuwe ggz

Het webinar werd bezocht door mensen met diverse achtergronden. Wat ook bleek uit de reacties in de mentimeter:

De mens centraal

De sociale benadering van mentale gezondheid is, net als de sociale benadering van de palliatieve zorg en ondersteuning waar Agora voor staat, een domein overstijgende benadering van gezondheid en ziekte. Bij deze benadering staat de mens (en niet de ziekte) centraal en wordt samenwerking gestimuleerd tussen professionals die zorg en ondersteuning bieden vanuit vier verschillende dimensies van gezondheid: psychisch, sociaal, lichamelijk en zingeving. Daarom is het onder de aandacht brengen van de sociale benadering van mentale gezondheid ook onderdeel van de missie van Agora.

Waarom een Sociale Benadering Mentale Gezondheid (GEM)?

Volgens Jim van Os is GEM gericht op demedicaliseren, socialiseren en normaliseren. Hij pleit ervoor om psychische lijden niet te benaderen vanuit de geneeskunde, maar als onderdeel van het normale leven. Op dit moment zijn de psychologie en de psychiatrie bepalend voor het vormgeven van de GGZ, waarbij het zoeken van de juiste therapie en medicatie voor de juiste diagnose centraal staat.
In de afgelopen 10 à 20 jaar komt steeds meer naar voren dat dit huidige model van de GGZ, dat bepaalt hoe omgegaan wordt met psychisch lijden, wankelt. Dit komt doordat een aantal inzichten aan het licht zijn gekomen. Zo weten we nu dat er bij mentaal lijden geen sprake is van een simpele oorzaak-gevolg relatie; mentaal lijden is complex en het beloop is niet goed te voorspellen. Ook vergelijkt Jim het geven van hulp bij mentaal lijden met het geven van duwtjes (in de vorm van bijvoorbeeld therapie of psychofarmaca) in een complex systeem waarbij je niet zeker weet welke duwtjes werken.

‘De kunst is om bij de juiste persoon de juiste duwtjes te organiseren. Die duwtjes kunnen sociaal, psychologisch, biologisch of op het gebied van zingeving zijn. En dat is bij iedereen weer anders’ – Jim van Os

Daarnaast blijkt dat psychisch lijden ook wordt gedreven door sociale factoren. Dit maakt psychische lijden ook een sociaal probleem. En daarom is het belangrijk hier de preventie en behandeling van psychisch lijden op af te stemmen. En last but not least: hoewel de behandelcapaciteit in de Nederlandse GGZ groot is (er kan hulp worden geboden aan 9% van de Nederlandse bevolking), is deze niet toereikend om iedereen met psychische problemen (jaarlijks 25% van de Nederlandse bevolking) hulp te bieden. De vraag naar ondersteuning is dus groter dan het aanbod, met forse wachtlijstproblematiek als gevolg. Het gevaar dreigt dat hierdoor de mensen met de meest ernstige psychische problemen buiten de boot vallen, omdat gefocust wordt op mensen met lichte psychische problemen die makkelijker te behandelen zijn, aldus Jim.

‘Er is veel aandacht, maar het is dweilen met de kraan open’ – Jim van Os

Wat moet veranderen volgens de Sociale Benadering Mentale Gezondheid (GEM)?

Jim draagt vier oplossingen aan voor de problemen die voortkomen uit het huidige model van de GGZ. Als eerste benoemt hij dat we veel kunnen leren van het model van Public Health, ofwel publieke gezondheid, gericht op het bevorderen van weerbaarbaarheid en het verminderen van risico’s die bijdragen aan psychisch lijden. Ook staat hierbij niet een individualistische aanpak waar mensen één-op-één worden behandeld centraal, maar een collectivistische aanpak waarbij een persoon die psychisch lijdt hulp kan krijgen vanuit verschillende bronnen in een netwerk, ofwel vanuit een ecosysteem. Het gaat hierbij niet alleen om bronnen zoals therapie maar ook om bronnen als een sportclub of meditatie.
Jim: ‘Als we een probleem hebben met een sociale oorzaak, wat een kwart van de bevolking elk jaar treft, dan weten we dat één op één behandelen niet erg zinvol is, mits je ook sociale interventies inzet. En dat heet Public Health of publieke gezondheid.’

Context
Een tweede oplossing ligt voor Jim in de verschuiving van denken in termen van ‘stoornisme’ naar een variatie van mentaal lijden in de sociaal-culturele context. Bij het in kaart brengen van de problematiek gaat het om het zoeken naar de oorzaak van het psychisch lijden, waarbij de context centraal staat. Het gaat dus niet louter om het duiden van psychisch lijden als een stoornis in termen van de DSM, wat centraal staat bij stoornisme.

Veranderdriekhoek
De derde oplossing ligt volgens Jim bij de vraag hoe een behandeling ervoor zorgt dat mensen zich beter voelen. Het ‘ritueel’ van de behandeling is veelal van doorslaggevend belang voor het succes van de behandeling. Daarom hamert Jim op het belang van de veranderdriehoek bij het bieden van passende ondersteuning bij psychisch lijden.

Jim: ‘Als deze drie elementen met elkaar klikken dan is verandering mogelijk. Het is aan de   GGZ om dit te faciliteren.’

Hulpbronnen

Om de behandeling (het veranderritueel) en de behandelaar (Co-creator) aan te laten sluiten op de behoefte van de persoon die psychisch lijdt (Creator), is het belangrijk om binnen een ecosysteem te kunnen kiezen uit verschillende hulpbronnen. Denk bijvoorbeeld aan hulpbronnen als mindfullness of een praatgroep naast of in plaats van therapie. Kortom: de focus ligt op wat iemand die psychisch lijden ervaart echt belangrijk vindt. Jim voegt hieraan toe dat het werken in groepen de voorkeur heeft. Niet alleen omdat hierbij meer sociaal contact plaatsvindt en mensen elkaar kunnen steunen, maar ook omdat dit de druk op de wachtlijsten vermindert.

Als laatste vormt ‘epistemisch pluralisme’ een van de oplossingen. Volgens deze benadering kan er naast de reguliere GGZ ook op andere manieren hulp worden geboden bij psychisch lijden. De kern van GEM is dus dat je door meerdere brillen naar psychisch lijden kan kijken en dat niet één bril de juiste is, aldus Jim.

‘We zeggen bij GEM: ‘we hebben geen wachtlijsten’. Als je nog niet meteen met de ene therapie kunt beginnen, dan kun je morgen al wel met een andere vorm van ondersteuning beginnen.’ – Marian Kesler

GEM als een waardegedreven ecosysteem

GEM is een anagram voor Ecosystemen Mentale Gezondheid. Het is een waardegedreven droom over waardegedreven ecosystemen.’ – Michael Milo

Om GEM in de praktijk te brengen is het volgens Jim belangrijk dat wordt samengewerkt op basis van de volgende waarden: ‘Wij werken samen met elkaar op basis van gelijkwaardigheid, respecteren elkaar en laten mensen zelf kiezen waar zij willen beginnen met werken aan hun probleem, op basis van wat zij willen en wat zij denken dat gaat bijdragen in die veranderdriehoeken, waarin het moet klikken.’ Er zijn dus meer bronnen, naast de GGZ, die ondersteuning kunnen bieden bij mentaal lijden. Of, zoals Jim zegt: ‘Er is meer ‘GGZ’ buiten de GGZ.’

‘Als hulpbronnen gelijkwaardig zijn, dan mogen mensen zelf kiezen. In plaats van dat ze worden doorverwezen.’- Michael Milo

Hoe ziet GEM eruit in de praktijk?

Het in de praktijk brengen van GEM kan gezien worden als een radicale transformatie met een trage lijn. Volgens Michael komt dit doordat een regio die GEM wil toepassen zegt: ‘Wat wij doen is niet goed genoeg. We zijn zelf onderdeel van het probleem en we moeten iets anders doen dan wat we nu doen.’ Dit maakt de transformatie, die nodig is voor het in de praktijk brengen van GEM, radicaal. Ook vraagt de transformatie veel tijd omdat je jezelf hiervoor langzaam moet heruitvinden, dit maakt het een transformatie met een trage lijn.
Hiervoor is het belangrijk om elkaar te proberen begrijpen en ervoor te zorgen dat je dezelfde taal spreekt. Sommigen kunnen bijvoorbeeld denken ‘dit doe ik al’, het is dan belangrijk om te begrijpen waarom deze persoon dat denkt en hoe deze gemotiveerd kan worden om te veranderen. Ook moeten organisaties er echt voor gaan en zeggen dat ze sommige dingen die ze eerst deden, niet meer gaan doen. Verder moet er ruimte zijn voor de visie van GEM. De hulpbronnen die geboden worden in een ecosysteem moeten echt gezien worden als gelijkwaardig, aldus Michael.

Marian laat zien dat het investeren in elkaar de moeite waard is. In het ecosysteem Noord-West Veluwe zijn bijvoorbeeld ervaringsdeskundigen een gelijkwaardige bron en van meerwaarde: professionals en ervaringsdeskundigen kunnen elkaar versterken door onderling samen te werken. Verder heeft GEM een nieuw competentieprofiel voor professionals voortgebracht: de T-shaped professional. Bij deze professionals ligt de focus in de eerste plaats op het communiceren van mens tot mens op existentieel en relationeel niveau, en in de tweede plaats op hun specifieke  professionele expertise. Hierdoor staat de mens centraal en niet het behandelen van een stoornis.

‘Diep geraakt door dit verhaal, wat een zegen. Ik ben dagelijks bezig als verbinder positieve gezondheid en aanpak eenzaamheid, juist vanuit deze gelijkwaardigheid van vrijwillige inzet en professionals, samen, normaliseren.’- Reactie van deelnemer uit de chat

Meer informatie

• Powerpointpresentaties webinar 11 maart 2025 van Rinske Boomstra en Jim van Os.
• Whitepaper Het Moet Beter, Het Kan Beter, Anders Lopen We Vast over Ecosystemen Mentale Gezondheid.
• Bekijk de YouTube Playlist van de regionale Ecosystemen Mentale Gezondheid.