Zingeving in de zorgpraktijk: ‘Durf te vragen, durf te luisteren’

30 september 2022

‘Patiënten vragen wat hun leven betekenis geeft, moet normaal worden in de palliatieve fase’, zegt docent en verpleegkundig consulent palliatieve zorg Alina van Dalen-Pieterman. Door woorden te geven aan levensvragen én te luisteren, kunnen zorgprofessionals vaak meer betekenen, dan ze zelf denken. ‘Je hoeft geen antwoorden te hebben.’

Samen met geestelijk verzorger en consulent palliatieve zorg Etje Verhagen speelt Alina van Dalen een hoofdrol in de nieuwe film die werd vertoond tijdens de online sessie ‘Zingeving in de zorgpraktijk’ van Agora op 21 september 2022. Beiden waren live aanwezig om hun kennis te delen met de deelnemers: ruim 100 professionals en vrijwilligers uit allerlei delen van de zorg en het sociaal domein.

Etje ziet in haar praktijk dat zingevingsvragen vaak op de voorgrond komen te staan bij mensen in de palliatieve fase. ‘Heb ik goed geleefd?’, ‘Zijn er nog losse eindjes?’ ‘Wat wil en kan ik nog?’ ‘Hoe ga ik straks afscheid nemen van mijn dierbaren?’
Vaak vragen mensen daar op een indirecte manier aandacht voor. Etje probeert ‘onder hun opmerkingen door’ te luisteren. Bijvoorbeeld door te vragen: zullen we samen proberen te onderzoeken of er misschien meer zit achter wat je nu voelt? ‘Als ik mensen kan helpen om verbanden te leggen met eerdere ervaringen, begrijpen ze hun gevoelens vaak beter. Daardoor vinden ze soms ook weer veerkracht en steun. Dat is belangrijk want de palliatieve fase kan soms jaren duren.’

Verpleegkundigen voelen die behoefte om over levensvragen te praten vaak ook aan, vertelt Alina in de film. ‘Maar voor hen is verleidelijk om vooral aandacht aan somatische aspecten te geven. Verpleegkundigen zijn doeners: stilstaan bij zingeving voelt niet als doen.’ Of ze durven geen vragen te stellen, omdat ze de juiste woorden niet weten. ‘Die handelingsverlegenheid kun je opheffen door scholing en nascholing. Door samen te oefenen met gesprekken over zingeving, wordt het een stuk minder eng om er bij een patiënt over te beginnen.’

Bekijk de video:

Na afloop van de film vertelde Alina hoe ze zichzelf als verpleegkundige had aangeleerd om een stoel te pakken, als ze zag dat iemand het zwaar had. ‘Alleen al doordat ik even ging zitten en een paar minuten tijd nam om te luisteren, gebeurde er iets. Zingeving klinkt groot, maar het gaat vaak om kleine gebaren.’ Als je bij een intake een foto op de schouw ziet met een brandend kaarsje ernaast, zou je bijvoorbeeld kunnen vragen: ‘Wie is dat, wat betekent diegene voor u?’

‘Maar hoe kan ik reageren als mijn cliënt zegt: “Waarom zou ik mijn bed uitkomen? Ik heb niets om voor te leven”?’, vroeg een deelnemer.
‘Denk niet dat je niets kunt betekenen, omdat je geen antwoord hebt op lastige vragen van je cliënten, meende Etje. ‘Erbij blijven is belangrijker dan welk antwoord ook.’ In dit geval zou je bijvoorbeeld kunnen zeggen: ‘Wat moeilijk voor u dat u zich deze vraag iedere ochtend moet stellen.’ Laten zien dat je de ander als mens ziet en serieus neemt, dat is waar het volgens Etje en Alina om draait.

‘Ik krijg nuttige adviezen over het doorbreken van handelingsverlegenheid’, merkte een andere deelnemer op. ‘Maar ik vind het wel mooi als we soms ook verlegen mogen blijven. Want het gaat natuurlijk wel over grote vragen en gevoelens.’
‘We zijn mensen, we nemen onszelf mee naar het werk’, vond Alina. ‘Daar hoort ook bij dat je soms schrikt van wat iemand vertelt.’ Volgens Etje vinden mensen het helemaal niet erg als je dat hardop zegt. ‘Op dat moment geeft je namelijk wel iets terug: een soort eerbied voor hoe groot de vragen kunnen zijn die iemand meetorst.’

‘Het is essentieel dat je elkaar opvangt, als dat nodig is’, beaamde Etje. In sommige regio’s zijn consultatieteams palliatieve zorg, waarin professionals uit verschillende disciplines ingewikkelde casuïstiek bespreken. ‘Helaas is het nog niet altijd vanzelfsprekend om geestelijk verzorgers daarbij te betrekken.’

Geestelijk verzorgers kunnen ook nagesprekken verzorgen voor thuiszorg- of buurtteams, die heftige dingen meemaken. Zo wordt Etje regelmatig uitgenodigd door thuiszorgteams. ‘Dat is een nog tamelijk onbekend aspect van ons werk. Ook bij rouw in een team kunnen we ondersteuning bieden.’

Tijdens de sessie gingen de deelnemers twee keer een breakout room in, om zich in kleine groepen te buigen over vragen als: Wat heb jij nodig om aandacht aan zingeving te geven?

‘Soms heb ik een goed gesprek met een patiënt, en ben ik er daarna een tijdje niet. Het frustreert me dat ik dan geen continuïteit kan bieden’, vertelde een verpleegkundige in een van de breakout rooms. ‘Het is vaak helemaal niet erg als er niet direct een vervolggesprek is’, stelde Etje haar gerust. ‘Juist niet. Mensen moeten tijd krijgen om het gesprek te laten landen en erop te kauwen.’ Ook kun je iemand doorverwijzen naar een geestelijk verzorger. ‘Het gaat erom dat je diegene het gevoel geeft: ik heb je gezien en gehoord en ik pak het signaal op.’

Waar kun je kennis en vaardigheden opdoen over zingeving? Die vraag werd diverse keren gesteld in de chat. ‘In steeds meer opleidingen voor zorgprofessionals en sociaal werkers is zingeving een vast programma-onderdeel’, vertelde Alina. Ook geven geestelijk verzorgers via de Centra voor Levensvragen scholing over zingeving. ‘Kijk ook rond in je directe omgeving’, adviseerde ze. ‘Waar zitten mensen met expertise over zingeving, wat kun je van elkaar leren?’

‘Aandacht voor zingeving hoeft niet heel ingewikkeld te zijn’, vatte gespreksleider Guido Schürmann, projectleider Geestelijke Verzorging Thuis van Agora, de levendige sessie samen. ‘Het gaat erom dat we gesprekken over zingeving normaliseren en de drempel verlagen: durf te vragen, durf te luisteren!’

Etje wilde nog één ding kwijt. ‘Verzorgenden en verpleegkundigen denken vaak dat aandacht voor zingeving veel extra tijd kost. ‘Als we dat er ook nog bij moeten doen!’ Zelf vermoedt ze dat het uiteindelijk juist tijdwinst oplevert. ‘Als je beter begrijpt hoe het met iemand gaat, kom je eerder tot de kern: wat iemand echt nodig heeft.’

Informatie uit de chat

• Trainingen over zingeving: Centra voor Levensvragen
• Zingeving in de thuissituatie (PLOEG-instrumenten en methodieken)
• Kinderen en doodgaan, rouw, verlies: Netwerk Integrale Kindzorg
• In de Wolken

Verder praten of verder lezen over zingeving?

Dat kan via het Agora-kanaal: De palliatieve benadering.

Geestelijke Verzorging Thuis
Sinds 2019 kunnen mensen die thuis wonen ondersteuning krijgen van een geestelijk verzorger. Geestelijk verzorgers bieden professionele begeleiding bij zingeving en levensvragen. Ze bieden een luisterend oor, een troostend woord, rituelen en een goed gesprek. Een vertrouwelijk gesprek met een geestelijk verzorger kan opluchten. En hij of zij kan helpen bij het nemen van belangrijke beslissingen. Ook nemen zij deel aan multidisciplinair overleg en PaTz-groepen, en verzorgen zij onderwijs en trainingen aan professionals en vrijwilligers. Om mensen met levensvragen tijdig door te verwijzen naar een geestelijk verzorger is het belangrijk om (proactief) levensvragen te signaleren en te herkennen.

Vergoedingen
Voor onderstaande groepen wordt een aantal gesprekken met een geestelijk verzorger vergoed:
• thuiswonenden van 50 jaar en ouder
• mensen met een ongeneeslijke aandoening en hun naasten
• Gezinnen met een ernstig ziek kind (t/m 18 jaar)

Meer informatie
• Pratenoverlevensvragen.nl
• Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Nederland
• Veelgestelde vragen Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Thuis: in de media

Waar vind ik een geestelijk verzorger?
• Landelijk telefoonnummer Zingeving en Levensvragen: 085 00 43 063
• Plattegrond: Vind ondersteuning bij jou in de buurt
• Netwerk Integrale Kindzorg

Instrumenten voor professionals
• Infographic Zingevingsvragen: Bij wie kun je terecht?
• Palliatieve benadering: met wie kun je samenwerken?
• Infographic: Vier dimensies van palliatieve ondersteuning
• Zingeving in de thuissituatie
• Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging Thuis