‘Zingevingsvragen in maatschappelijk perspectief ’

30 november 2021

Wat zijn de zingevingsbehoeften van patiënten in de huisartsenpraktijk? Wat is er nodig om goede zingevingszorg te geven en welke mogelijkheden zijn er voor professionals om samen te werken in geestelijke verzorging thuis? Gaby Jacobs, hoogleraar Geestelijke Verzorging en actieonderzoeker Stefanie de Cuba, deelden de eerste bevindingen vanuit het actieonderzoek SamenZin tijdens de derde en laatste online masterclass van Agora en ZonMw over zingeving.

‘Door de huidige aandacht voor zingeving speelt ook de brede maatschappelijke discussie: Wat is nu belangrijk in een mensenleven? Zingevingsvragen moeten in een maatschappelijk perspectief worden geplaatst: ze zijn niet alleen individueel maar vinden ook plaats binnen een context en een cultuur’, zegt hoogleraar zingeving Gaby Jacobs. ‘Praktisch gezien is ondersteuning bij zingeving voor iedereen bereikbaar geworden. Maar de mogelijkheden om zin te geven aan je leven zijn niet voor alle groepen in onze samenleving gelijk. Hoe kunnen we als professionals samenwerken om iedereen goede zorg en ondersteuning te bieden? Zingeving staat op de agenda van verschillende beroepsgroepen in domeinen rondom zingeving en spiritualiteit. Er ontstaat een verbinding tussen geestelijk verzorgers thuis, het sociaal domein en de zorg.’

Alledaagse en existentiële zingeving zijn verbonden

Gaby Jacobs haalt het citaat: ‘Zingeving is voor mensen wat water is voor vissen’ aan.* ‘Zingeving is een elementaire, menselijke behoefte; als het er niet is, gaan we ernaar op zoek.’ De relatie tussen alledaagse zingeving en de existentiële zingevingslaag wordt uitgediept met deelnemers van de masterclass. Daaruit blijkt de samenhang en wisselwerking tussen beide zingevingslagen. Zo kan via het terugvinden van een alledaagse structuur tegelijkertijd aan de diepere laag worden gewerkt. ‘Werken aan zin hoeft dus niet per definitie om diepgaande gesprekken te gaan. Maar als je op een diepere laag bent aangekomen, kan het fijn zijn om met een professional te praten.’

De schaduwzijde van geluk

Het werk van professionals als geestelijk verzorgers en praktijkondersteuners moet verder gaan dan psychologische zingeving, die vooral is gericht op het oplossen van een vraag of het vermijden van het lijden, aldus Gaby Jacobs. ‘Naast het streven naar geluk is er ook het omgaan met de schaduwzijde van geluk. Lijden en verdriet mogen er zijn, het hoort bij het leven. In gesprekken hoeft er niet altijd iets opgelost worden, maar kan er voor iemand iets helder worden: ‘Hé, daar zit mijn pijn’. Het accepteren van de trage vragen, het besef dat ze onderdeel zijn van het leven is ook winst van de geestelijke verzorging.’ Huisarts Jaap Schuurmans en praktijkondersteuner Wendy de Bruijn verwoorden dit ook in deze video ‘Zingeving in de huisartsenpraktijk’.

Meer dan tien actuele onderzoeken

Zeven actieonderzoeken van ZonMw, drie PLOEG-onderzoeken en de landelijke Kenniswerkplaats Zingeving en geestelijke verzorging thuis, die recent onder leiding van Gaby Jacobs is gestart, gaan meer kennis en inzicht bieden. De Kenniswerkplaats omvat tien interdisciplinaire leernetwerken die ingaan op zingevingsthema’s bij groepen die tot nu toe onderbelicht zijn gebleven. Er wordt een infrastructuur ontwikkeld om (praktijk)kennis te ontsluiten en toe te passen in de praktijk. De interactie tussen kennis uit de praktijk en wetenschap (‘practice based evidence’) zal ook worden gebruikt in opleidingen van professionals, zoals wijkverpleegkundigen, praktijkondersteuners en professionals in het sociaal domein.

SamenZin: samenwerken, leren en verbeteren

Gaby Jacobs is projectleider van het actieonderzoek SamenZin, dat zich richt op het samenwerkend leren over zingeving van geestelijke verzorgers en praktijkondersteuners GGZ en Ouderen, met het oog op het versterken van de zorg in zingeving in de eerstelijns ondersteuning. Door middel van interdisciplinaire leergemeenschappen van praktijkondersteuners GGZ, geestelijk verzorgers, cliënten en onderzoekers wordt gewerkt aan kennis over zingevingsvragen, bouwstenen voor onderwijs voor de praktijkondersteuner en het ontwikkelen van een instrument voor het leren en verbeteren van zingevingszorg voor de geestelijk verzorger, praktijkondersteuner en cliënten.

Goede zingevingszorg vanuit cliëntperspectief: tussentijdse resultaten

Stefanie de Cuba, actieonderzoeker SamenZin, presenteerde de eerste bevindingen over de belangrijkste cliëntbehoeften en de bijdrage van de professional aan zingevingszorg. Ze vroeg patiënten en cliënten van de huisarts, de praktijkondersteuner en de geestelijk verzorger thuis hoe ze de ontvangen aandacht voor zingeving hebben ervaren. Aandacht, tijd en de capaciteit om goed te kunnen luisteren zijn voor alle professionals belangrijk en er zijn ook accenten, zo blijkt:

Huisarts
Medische of lichamelijke klachten in de huisartsenpraktijk hangen vaak samen met zingevingsvragen. De huisarts is een belangrijke doorverwijzer in de ondersteuning bij zingeving. De aanleiding voor een consult aan de huisarts is divers: pijn, een burn-out, een ziekte of voor medicatie, bij rouw en verlies. Zingevingsvragen liggen vaak niet aan de oppervlakte, en zijn niet altijd goed zichtbaar. Stefanie de Cuba noemt het voorbeeld van iemand die, als gevolg van een verkeersongeluk pijnklachten heeft, niet meer te opereren is, en door deze pijn niet meer in staat is om te werken, kan zitten met een vraag als: Wat beteken ik nog in deze wereld?

Praktijkondersteuner GGZ
Ruimte maken voor het inbrengen van de ervaring van zin is de sleutel tot goede zingevingszorg door alle professionals, aldus Stefanie de Cuba. Als mensen hun verhaal kunnen vertellen en serieus worden genomen ervaren ze dit als zingevend. Echt luisteren betekent dat er volle aandacht is voor de cliënt/patiënt, dat je iemand begrijpt, dit kunt teruggeven en laat zien. Lichaamstaal en non-verbale signalen zijn belangrijk: kijk je bijvoorbeeld niet op de klok tijdens het gesprek? Het geven van praktische tips door praktijkondersteuners is afhankelijk van de persoon en de situatie, en wordt wisselend gewaardeerd.

Geestelijk verzorger thuis
De open houding en goed kunnen luisteren zijn belangrijk. Wat een cliënt vertelt of meemaakt, dat kunnen vertalen en plaatsen in een groter levensbeschouwelijk kader of perspectief, eveneens. Zelf woorden kunnen geven aan wat iemand ervaart of meemaakt vanuit de eigen ervaring, maar zonder daarbij iets op te leggen, bijvoorbeeld vanuit een religieuze achtergrond van de geestelijk verzorger. Voldoende tijd en de mogelijkheid van ondersteuning thuis wordt door cliënten positief ervaren en krijgt een betere plek bij de geestelijk verzorger dan doorgaans het geval is bij de praktijkondersteuner.

Wat doe jij aan zingevingszorg?

In gesprek in breakout rooms wisselen de deelnemers van gedachten over wat zij zelf doen aan goede zingevingszorg. Een praktijkondersteuner GGZ herkent de oplossingsgerichtheid in haar huisartsenpraktijk. Voor het gesprek over de ‘trage vragen’ reserveert ze een uur, en creëert ruimte en rust. Andere, niet-verbale vormen waarbij de vraag naar betekenis centraal staat, zoals muziek, of het maken van een mindmap zijn er ook. Een deelnemer vraagt of het wel mogelijk is om voldoende tijd en aandacht te hebben voor iedere patiënt of cliënt. Volgens Stefanie de Cuba blijkt uit het onderzoek dat tijd en aandacht van de huisarts ook gaat over kleine dingen die grote betekenis hebben. Zoals een telefoontje, of de arts die inlevingsvermogen toonde bij een patiënt met een hoge hartslag, door dit te benoemen: ‘Ik weet dat je dit vervelend vindt, maar ik moet de ambulance bellen.’ De zin ‘Ik weet dat je dit vervelend vindt’ werd als zeer betekenisvol ervaren. De beperking in tijd van de huisarts komt in het onderzoek niet sterk naar voren. De tijd en aandacht die de geestelijk verzorger heeft, komt wel naar voren en wordt goed gewaardeerd door cliënten.

* ‘Zingeving in zorg en welzijn,’ Van Leeuwen, Leget en Vosselman

Dit was een impressieverslag van de laatste van de serie Masterclasses over Zingeving in de praktijk van Praktijkondersteuner huisartsen GGZ.
Meer over de Masterclasses:
• Zingeving in het sociaal domein
• Betekenisverlening voor ouders van ernstig zieke kinderen

Masterclass terugkijken

Meer informatie over de besproken onderzoeken en achtergrondinformatie
• Actieonderzoek SamenZin
• Presentatie Zingeving in de praktijk van praktijkondersteuner GGZ,Project SamenZin – Gaby Jacobs
• Presentatie Goede zingevingszorg vanuit cliëntperspectief – Stefanie de Cuba
• Film Zingeving in de huisartsenpraktijk – Praten over levensvragen
• Video Vier typen existentiële ervaringen
• Oratie Zin in geestelijke verzorging – Gaby Jacobs
• Kenniswerkplaats
• Actieonderzoeken
• PLOEG-onderzoeken

Verder praten of verder lezen over zingeving?

Dat kan via het Agora kanaal: De palliatieve benadering

Geestelijke Verzorging Thuis
Sinds 2019 kunnen mensen die thuis wonen ondersteuning krijgen van een geestelijk verzorger. Geestelijk verzorgers bieden professionele begeleiding bij zingeving en levensvragen. Ze bieden een luisterend oor, een troostend woord, rituelen en een goed gesprek. Een vertrouwelijk gesprek met een geestelijk verzorger kan opluchten. En hij of zij kan helpen bij het nemen van belangrijke beslissingen. Ook nemen zij deel aan multidisciplinair overleg en PaTz-groepen, en verzorgen zij onderwijs en trainingen aan professionals en vrijwilligers. Om mensen met levensvragen tijdig door te verwijzen naar een geestelijk verzorger is het belangrijk om (proactief) levensvragen te signaleren en te herkennen.

Vergoedingen
Voor onderstaande groepen wordt een aantal gesprekken met een geestelijk verzorger vergoed:
• thuiswonenden van 50 jaar en ouder
• mensen met een ongeneeslijke aandoening en hun naasten
• Gezinnen met een ernstig ziek kind (t/m 18 jaar)

Meer informatie
• Pratenoverlevensvragen.nl
• Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Nederland
• Veelgestelde vragen Geestelijke Verzorging Thuis
• Geestelijke Verzorging Thuis: in de media

Waar vind ik een geestelijk verzorger?
• Landelijk telefoonnummer Zingeving en Levensvragen: 085 00 43 063
• Plattegrond: Vind ondersteuning bij jou in de buurt
• Netwerk Integrale Kindzorg

Instrumenten voor professionals
• Infographic Zingevingsvragen: Bij wie kun je terecht?
• Palliatieve benadering: met wie kun je samenwerken?
• Infographic: Vier dimensies van palliatieve ondersteuning